باتیک ، هنری آسیایی است

باتیک نوعی روش چاپ بر روی پارچه است. این کلمه ریشه‌ای اندونزیایی دارد به معنای «چاپ مقاوم». در ایران این هنر با نام «چاپ کلاقه‌ای» شناخته می‌شود. این نوع چاپ از حدود ۲ هزار سال قبل در کشورهای بزرگ آسیایی مانند ایران، چین و هند وجود داشته است. نمونه‌هایی از این نوع چاپ توسط بازرگانان و از راه جاده ابریشم بعدها به اروپا راه پیدا میکند. امروزه این نوع چاپ که با دست انجام می‌شود از جمله صنایع دستی پرفروش ایران است. مرکز این صنایع دستی در حال حاضر استان آذربایجان غربی است. به دلیل سابقه این هنر در منطقه، در حال حاضر افراد بسیاری آن را به روش استادی-شاگردی یاد گرفته‌اند. بسیاری در سال‌های اخیر به یاری این هنر، کارآفرینی کرده‌اند و جوانان بسیاری در این عرصه فعال شده‌اند.

نخستین باتیک‌ها چگونه ایجاد شد

باتیک در حقیقت نوعی چاپ بر روی پارچه است که امروزه جز صنایع‌ دستی شمرده می‌شود. کارشناسان حدس می‌زنند نخستین آثار به وجود آمده از این هنر نتیجه پوشاندن پارچه با نوعی عایق در برابر رنگ است. پیش‌بینی آنها این است که بخش‌هایی از پارچه را با واکس‌های چرب بی‌رنگ می‌پوشاندند. سپس پارچه را در رنگ قرار می‌دادند تا طرحی به خود بگیرد.

البته با گذر زمان این هنر هم دستخوش تغییرات بسیاری شد. در حال حاضر چندین روش برای چاپ باتیک وجود دارد. در یکی از روش‌های قدیمی، مهم‌ترین ابزار کاری برای این هنر، وسیله ای فلزی به شکل یک قیف نازک است. آن را «تیان» می‌نامند. اما چه در گذشته و چه در حال حاضر از قالب هم برای این کار استفاده می‌شده است. باستان‌شناسان حدس می‌زنند نخستین قالب‌های به کار رفته برای این نوع چاپ از پوست و استخوان حیوانات و گیاهان خاص استفاده می‌شده است. این مواد ابتدا تراشیده می‌شدند و شکلی به خود می‌گرفتند. در گام بعدی آنها را با رنگ‌های طبیعی رنگ‌امیزی کرده و روی پارچه فشار می‌دادند.

البته قدیمی‌ترین قالب‌های یافته شده در ایران، از جنس سنگ و چوب است. ۳ قالب از این جنس، در حفاری‌هایی در اطراف نیشابور کشف شده‌اند. قدمت زمان ساخت آنها را کارشناسان سده دهم و یازدهم هجری قمری می‌دانند.

رواج باتیک در ایران

مانند بسیاری از صنایع دستی، این هنر نیز در زمان صفویان در ایران به شکلی جدی مورد توجه قرار گرفت. روابط تجاری ایران و هند در این زمان گسترش پیدا کرد. تا جاییکه هنرمندان هندی راسته‌ای در بازار اصفهان به نام «چیت‌سازان» داشتند. بیشتر کار باتیک در آن زمان بر روی کرباس بود. پارچه‌ای ارزان‌قیمت که زنان از آن برای چادر، پرده و سفره استفاده می‌کردند. کم‌کم اجرای این هنر بر روی پارچه‌های گرانبهاتر و ابریشم هم مورد توجه قرار گرفت. این پارچه های فاخر در دربار پادشاهان صفوی، بین زنان و مردان طرفداران بسیاری داشت.

در همین دوران بود که هنرمندان عرصه باتیک، دست یاری به سوی منبت‌کاران دراز کردند. قالب‌های چوبی جایگزین قالب‌های سنگی شدند. به واسطه سهولت تهیه قالب‌های چوبی، سرعت کار باتیک کاران هم افزایش پیدا کرد. قالب‌های چوبی را به یک یا چند رنگ آغشته می‌کردند و با فشار روی پارچه می‌کوبیدند.

روش‌های اجرای طرح در هنر باتیک به ۲ دسته بزرگ تقسیم می‌شود. چاپ مهری و چاپ بدون مهر از روش‌های رایج دراجرای این نوع از صنایع دستی است. البته چاپ بدون مهر چندین روش دارد؛ نقاشی، پیچان و عنکبوتی. شیوه کار در هر یک از این روش‌های تفاوت‌های بسیاری دارد. برخی طرح را با قالب و چاپ ایجاد می‌کنند. برخی با موم که باعث می شود اثر نهایی برجستگی‌هایی داشته باشد.

سیر تحول باتیک در دوره معاصر

این هنر در شمال غرب ایران، به ویژه در شهر «اسکو» رواج بسیاری دارد و در حقیقت قطب تولید این نوع از صنایع دستی محسوب می‌شوند. عده‌ای معتقدند این هنر به واسطه نزدیکی به شوروی سابق و چند سال قبل از انقلاب اسکو در این بخش از ایران رواج پیدا کرده است. عده ای هم دلیل این موضوع را حضور حسین کلاقیچی گنجینه می‌دانند. او معروف به «حسین گنجینه» است و بسیاری وی را بنیان‌گذار چاپ باتیک یا چاپ کَلاقه‌ای در ایران می‌دانند.

پدر او اهل تبریز و مادرش از اهالی اسکو بود. او در سال ۱۲۹۶ متولد شد و در عنفوان جوانی فعالیت جدی در این هنر را آغاز کرد. تا جاییکه از سال ۱۳۱۰ تا ۱۳۲۴ مسئول کارخانه چاپ باتیک در تبریز بود. استاد گنجینه در سال ۱۳۴۸ به دعوت دانشگاه تهران، آموزش این هنر را در دانشگاه آغاز کرد. نزدیک به ۴ دهه در دانشگاه‌های الزهرا، سوره، تهران و جهاد دانشگاهی به تدریس این هنر پرداخت.

وی در اردیبهشت سال ۷۰ نشان درجه یک هنری را از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دریافت کرد. این استاد بزرگوار در سال ۱۳۹۰ دار فانی را وداع گفتند.