مینکاری هنری به رنگ آسمان است. در این مطلب به میناکاری، تاریخچه،انواع و نکات کلیدی این هنر ایرانی اشاره می‌کنیم.
میناکاری هنری ایرانی و به رنگ آسمان است. مینا کاری هنری است که طرح‌های متفاوتی بر روی ظروف مسی، نقره‌ای و طلایی نقش می‌کند.
رنگ زمینهٔ زیر نقوش معمولاً به رنگهای آبی، سبز و گاهی قرمز است که اگر به چشم هنر به داخل ظروف منقوش مینا بنگریم یادآور پهنای زیبای آبی آسمان باشد. شاید به همین خاطر است که اسم این هنر را مینا کاری نامیده‌اند.
در فرهنگ دهخدا مینا ، نقاشی و تزئین فلزات با رنگ های لعابدار محسوب می شود.
تاریخچه میناکاری
میناکاری هنر درخشان آتش و خاک است. سابقه آن به 1500 سال پیش از میلاد می رسد و ظهور آن بر روی فلز در طول سده ی ششم تا چهارم پیش از میلاد و پس از سال 500 پیش از میلاد مشاهده می شود.
هنر میناکاری در ایران بیش از نقاط دیگر تجلی داشته و یکی از نمونه های قدیمی آن درعهد صفویه توسط شاردن جهانگرد فرانسه ذکر شده است. قطعه ی مینایی از کارهای اصفهان بوده، مشتمل بر طرحی از پرندگان و حیوانات بر زمینه گل و بته به رنگ آبی کم رنگ و سبز و زرد و قرمز.
پس از صفویه در دوران قاجار هم هنر میناکاری رواج محدودی داشته است. عمدتا در سر قلیان، کوزه قلیان و کوزه و بادگیر قلیان از میناکاری بهره می بردند.
آثار ارزشمند میناکاری ایرانی در موزه های مهم جهان بیانگر قدمت این هنر والا است. ذکر چند نمونه موید این نظر می باشد.
1) بازوبند طلای میناکاری شده متعلق به دوره هخامنشیان، موزه ویکتوریا آلبرت لندن
2) سینی ارزشمند آلب ارسلان از جنس نقره همراه با میناکاری برجای مانده از دوران سلجوقیان
3) بشقاب های ساسانی مکشوفه در ارمنستان که بخشی در موزه هنرهای اسلامی برلین(آلمان)
نحوه انجام مینا کاری
روی اشیاء طلایی و نقره ای هم می توان میناکاری کرد ولی اساساً میناکاری بر روی مس انجام می شود. برای فراهم آمدن مینا چند مرحله باید طی شود.
ابتدا آن چیزی را که می خواهند میناکاری کنند به هر شکل و هر اندازه باید به وسیله مسگرِ متخصص به شکل لازم در آید و پس از آن که ساخته شد استاد میناکار به آن لعاب سفید رنگ می دهد. معمولاً سه الی چهار بار لعاب داده می شود و در هر بار، شی ء ، به کوره می رود و حدود 700 درجه حرارت می بیند تا رنگ لعابش ثابت شود.
بعد روی آن با رنگ های گوناگون نقاشی می شود. سپس شیء باز به کوره می رود و حدود 400 تا 500 درجه حرارت می بیند تا رنگها به صورت مطلوب درآید.
برای میناکاری در تهیه رنگ قرمز از طلا هم استفاده می شود. رنگ سبز مینا از مس و رنگ زرد آن از گل ماش به دست می آید.
رنگ آبی و فیروزه ای از فلزات و رنگ سفید از رنگ مخصوص تهیه می شده است که در شهر سامره از شهرهای عراق نوع خوب آن را به دست می آورده اند.
چون میناکاری هنری است که طی سالیان اخیر رواج و رونق پیدا کرده است. استادان بزرگ آن هم در عصر پهلوی ظهور کرده اند. هم اکنون بزرگترین استاد میناکار اصفهان آقای شکر الله صنیع زاده است.
انواع میناکاری
مینا به لحاظ روش تولید به دو دسته تقسیم می‌شود:
مینای خانه‌بندی
مینای نقاشی
مینای خانه‌بندی چیست؟
مینای خانه‌بندی شیوه‌ای قدیمی است که به «مینای سیمی» نیز معروف است از مفتول‌های بسیار نازک استفاده می‌شود.مفتول‌ها را به شکل دلخواه درمی‌آورند و با چسب روی قطعه کار قرار داده با یک لعاب شیشه‌ای روی آن را می‌پوشانند.سپس آن را در داخل کوره‌ای با حدود ۱۰۰۰ درجه حرارت قرار می‌دهند و مفتول‌ها به قطعه کار جوش می‌خورند.
در مرحله بعد رنگهای مخصوص میناکاری را که به شکل پودر است را بر روی سطح کار پر می‌کنند. بعد از آنکه سطح کار یکسان و هموار شد آن را به مدت ۳ دقیقه در داخل کوره‌ای با حرارتی حدود ۱۰۰۰ درجه قرار می‌دهند.مفتول‌های با برنجی بعد از قرا گرفتن در کوره سیاه می‌شوند و باید با اسیدکاری رنگشان به حالت نخستین بازگردد.
مینای خانه بندی در اصفهان و تهران رایج بوده، ولی در حال حاضر تنها کارگاه آموزشی مینای خانه بندی در پژوهشکده میراث فرهنگی است که این هنر را آموزش می‌دهد.
مینای نقاشی چیست؟
روشی که امروزه در اصفهان مرسوم است به این صورت که نقش‌های مینا بر روی لعابی شفاف شکل می‌گیرد. بدین منظور و برای میناکاری، ابتدا استادی مسگر یا دواتگر می‌بایست که شیئ مربوطه را بر اساس طرح مورد نظر بسازد و سپس استادی میناکار روی آن را لعاب سفید رنگ بدهد. مرحله لعاب دهی سه یا چهار بار انجام می‌گیرد و هر بار نیز همراه با قرار گرفتن در کوره با ۷۰۰ درجه گرما هست تا رنگ لعاب ثابت شود.
سپس نقاشی روی این جسم سفیدرنگ انجام می‌شود و دوباره شی به کوره می‌رود تا در درجه‌ای در حدود ۴۰۰ تا ۵۰۰ درجه پخته شده و رنگها به شکل دلخواه در آیند. هم‌اکنون از رنگهای شیمیایی در نقاشی شی استفاده می‌گردد حال آنکه در گذشته رنگهای بکار گرفته شده گیاهی یا معدنی بودند.
انواع سبک‌های نقاشی میناکاری
اسلیمی
ختایی
نیمه ختایی
ابنیه
پرداز
گل مرغ
انواع رنگ های مینا
از سه نوع رنگ برای رنگ آمیزی نقوش استفاده می شود :
رنگهای گیاهی که در چیت سازی هم بکار می‌رود.
رنگهای معدنی که در نقاشی و میناکاری به کار می‌رفتند.
رنگهای فلزی که روی شی کار می‌شود.
شفافیت مینا مرهون اکسید قلع است. در مینای قدیم ماده لعابین که از سیلیس و زنگار فلز به دست می آمد حرارت می دادند تا با فلز جوش بخورد و آنگاه بر این زمینه طرح مورد نظر به رنگهای آبگینه‌ای رسم وسپس ذوب می‌شود.
انواع مختلف میناکاری
برخی از انواع مینا از این قبیل ند:
بشقاب، گلدان، کاسه و قدح، قاب‌های عکس، تابلوهای مینا که با هنرهای دیگر مانند طلاکاری، خاتم‌کاری، مینیاتور، جواهرسازی ترکیب می‌شود.
درها، پنجره‌ها و ضریح‌های میناکاری شده در مکان‌های مذهبی به ویژه حرم امامان شیعی.
اشیای تزیینی: جعبه‌های آرایش زنانه، جعبه‌هایخاتم‌کاری و میناکاری، سرویس چایخوری و شربت خوری، قلیان، جعبه قرآن، زره، آیینه، قلمدان، کمربند، حبابهای میناکاری، گلاب پاش، آلبوم عکس، انفیه دان، غلاف خنجر.
زیور آلات: گوشواره، سینه ریز، گلوبند، انگشتر، مدال.
چند نکته مهم و کلیدی جهت شناخت مینای مرغوب
*زیرساخت مینا می بایست یکنواخت و یک تکه بوده و فاقد قسمت های زائد و اضافی باشد.
* لبه های زیرساخت باید عاری از رنگ سبز و سطح آن بدون ترک باشد همچنین نباید تیز و برنده باشد.
* سطح اتکای ظرف کاملا یکدست و صاف باشد.
* لعاب مینا باید فاقد ترک، پریدگی، پوسته، حباب، سوراخ و زبری باشد.
* غلظت لعاب باید در همه قسمت ها یکسان باشد.
* شفافیت، براق بودن و صیقلی بودن ظرف مینا نشان دهنده استفاده از رنگ مرغوب و پخت مناسب در کوره است.
* ضخامت رنگ در نقاشی و تزئین مینا یکنواخت باشد و رنگ ها در مرز طرح ها در هم ادغام نشده باشد.
* نقوش باید دارای اصالت ایرانی باشد.
* در رنگ گذاری طرح اصلی حفظ شودو قلم گیری ها با ظرافت انجام پذیرد.
* پردازش طرح ها و نقوش بایستی تمیز و با ظرافت باشد
* پشت ظرف باید دارای لعاب مرغوب، با کیفیت، بدون زدگی و ترک باشد.
* اثر مینای مرغوب و اصیل باید دارای رقم، نام هنرمند، تاریخ و محل ساخت باشد.