سفال (Pottery) یکی از مهم‌ترین و اصیل‌ترین صنایع دستی ایران است. بسیاری از مردم نمونه‌ای از این صنایع دستی تاریخی را در خانه خود دارند. در این مقاله سعی کرده‌ایم همه آنچه درباره سفال و هنر سفالگری و بهترین هدایای تبلیغاتی آراهنر به شما معرفی کنیم
سفالگری هنری ماندگار از انسان‌هایی که در دوره باستان تا به امروز مشغول آفرینش آن هستند. در واقع سفال خلق معجزه توسط دست‌ها با خاک است. اگر بخواهیم از منظر زیبایی و ارزش نگاه کنیم سفال یکی از مصنوعات و صنایع دستی هست که ساخته فکر و اندیشه انسان است و هیچ یک از صنایع دستی به فراوانی مواد اولیه سفال در طبیعیت نخواهد بود.
ارزشمندترین ساخته و هنر بشر در صنایع دستی سفال است که دارای دوام و ماندگاری بسیار بالایی است. سفال‌ها به دلیل ماندگاری و مقاومت بسیار خوب می‌توانند هزاران سال در زیر خاک دوام بیاورند. البته مقاومت و دوام آنها رابطه بسیار مستقیمی با مراحل تهیه و پخت آنها دارد.
هنرمندان این حوزه ظروف بسیار زیبا و ارزشمندی را با استفاده از هنر دست خود، چرخ سفالگری و خاک رس پدید می آورند. در واقع سفال یک نمادی با ارزش از هنر و فرهنگ ایرانیان است که استفاده کردن از آن در محیط زندگی دارای مزایای بسیار زیادی است. در این حوزه هرچه ذره‌های خاک رس استفاده شده دارای تراکم بیشتر و ریزتر باشند سفالی که تولید می‌شود دارای مرغوبیت بیشتری خواهد بود. سفالینه‌ها باید با استفاده از چرخ سفالگری شکل داده شوند. این حوزه دارای قدمت بسیار بالایی است و چرخ سفالگری از هزاره اول قبل از میلاد در این صنعت قابل استفاده بوده است.
سفال گری چیست؟
سفال و سفالگری، حاصل معجزه دست انسان از خاک است. هنری که با اختراع چرخ، دچار یک تحول اساسی شد و با زندگی آدم‌ها آمیخت و انسان‌ها در سال‌های دور به ویژه در ایران در تمام زمینه‌های زندگی‌شان از سفال استفاده می‌کردند و این هنر با زندگی روزمره آنها عجین شده بود.
هنوز هم بسياری از ظروف سفالين، جدای از آنكه از صنایع دستی ارزشمند بومی هستند، در زندگی مدرن امروزی مورد استفاده قرار مي‌گيرد. و شما توانید این صنایع دستی ارزشمند را برای خرید گیفت سازمانی شرکت خود درنظر داشته باشید.
حفاظت از محيط زيست امروزه دغدغه بسياري از انسان‌ها و دولت‌هاست. آنها همواره افراد را به استفاده از ابزار و وسايل تجزيه‌پذير دعوت می‌كنند. از چنين صنايع و هنرهايی حمايت مي‌كنند. چراكه معتقدند تنها راه نجات زمين، بازگشت به طبيعت است. خاك، به ويژه خاك رس، ماده اصلي و اوليه توليد سفال است. ماده‌ای كه حتي بر اساس روايات كتاب‌های مقدس، سرشت آدمی از آن است
براش شناخت بهتر از سفال، باید کمی از گذشته آن اگاه باشیم، پس بیاید در مورد تاریخ سفال بخوانیم.
سفالگری در ایران
در بسیاری از شهرهای ایران، صنعت سفالگری علاقه‌مندان خاصی دارد و کلاس‌های ساخت سفال در سراسر کشور برقرار است. همین آموزش‌ها باعث شده تا در بسیاری از مناطق ایران، سفال به صنایع دستی بسیاری از شهرهای ایران تبدیل شده است.
البته اهل فن می دانند که سفال تولید شده در هر یک از این مناطق با دیگری در طرح و رنگ و نوع مواد تفاوت دارد. این اختلاف ناشی از امکانات جغراقیایی هنرمندان سفالگر می باشد.
امروزه وقتي نام سفال مي‌آيد، شهر لالجين هم در ادامه ذكر می‌شود. خاك اين منطقه، رسی است و براي سفالگری بسيار مرغوب. بيشتر آثار توليد شده در اين منطق داراي لعاب‌های ساده است. اغلب لعاب‌هايی كه در اين شهر به سفال داده مي شود لاجوردی، سرمه‌ای، آبی و فيروزه‌ای است
در ميبد يزد هم سفالینه‌های بسياری توليد مي‌شود. سفال‌های اين منطقه با خاک‌های سفيدرنگ انجام می‌شود. در پايان كار، سطح سفال را با خاكی سفيدتر می‌پوشانند و به شكل دوغاب درمی‌آورند. پس از آن كار نقاشي بر روي كار آغاز مي‌شود. خورشيد و انواع گل از رايج‌ترين طرح‌های اين منطقه روی سفال است.
در زنوز، شهری در نزديكي تبريز هم سفالگری با خاک سفيد انجام مي‌شود. البته خاک اين منطقه بسيار مرغوب است. توليدات اين منطقه طيف وسيعی از ابزار و سايل امروزی است. از زيرسیگاری و فنجان گرفته تا شمعدان و سرويس غذاخوری.
در استان‌های شمالی هم روش‌های ساخت سفال تفاوت‌های بسياری دارد. محصولاتی كه در مازندران توليد مي‌شود بيشتر اخرايی‌رنگ است. در خاک منطقه آهن وجود دارد و پس از پخت باعث تغيير رنگ اثر می‌شود. در اين استان بيشتر توليدات سفالی مشبک است؛ محصولی خاص اين منطقه. ضمن اينكه چند كارخانه هم به توليد سفالينه‌هايی براي پوشاندن سقف اقدام مي‌كنند. اين سفالينه‌ها به دليل باران‌های فراوان در اين منطقه، بسيار مورد توجه و استقبال است.
در منطقه گيلان هم سفالگری جريان دارد اما تقريبا برای يک هدف. آنها در ظرفی به نام گمج پخت و پز می‌كنند كه سفالي است و اندازه‌های مختلفی دارد. اين طرف ممكن است دردار يا بی‌در باشد. در بيشتر موارد اما لعاب سبز به آنها زده می‌شود.
در شهرهای سمنان، دامغان، قم، شهرضا، ساوه، گناباد و ميناب هم اين هنر به اشكال مختلف اجرا و عرضه می‌شود.
بیاید دیگر به چگونگی ساخت سفال برسیم.
تاریخچه سفال
هربرت رید، نویسنده انگلیسی، سفالگری را ساده‌ترین و در عین حال دشوارترین هنرها می‌داند. ساده‌ترین از آن جهت که ابتدایی‌ترین هنرهاست و دشوارترین به این دلیل که انتزاعی‌ترین هنرهاست. سفالگری را از لحاظ تاریخی در شمار قدیمی‌ترین هنرها قرار می‌دهد
شاید برای‌تان جالب باشد که بدانید انسان‌های نخستین برای اولین بار به ساخت ظروف گلی اقدام کرده بودند. این ظرف‌های گلی، به دلیل تبخیر رطوبت موجود در گل، ظروف ساخته دست آنها خشک شده بود. همین تبخیر شدن باعث شد تا آنها پی به این موضوع ببرند که که با شکل دادن به گل و خشک کردن آن می‌توان ظروف مورد نیاز را تهیه نمود.
در طول زمان انسان پی به این نکته برد که می‌توان ظرف‌های گلی خشک شده را توسط حرارت خشک کرد. به این ترتیب به ساخت ظروف محکم تر و با دوام بیشتری می پرداختند.
البته ظروف تنها ساخته‌هاي دست بشر با گل نيست. مجسمه هاي كوچك و بزرگي در بخش‌های مختلف دنيا كشف شده كه گِلی است. مجسمه‌هايي كه برخی پرستيده مي‌شدند و برخي برای تزئين مورد استفاده قرار مي‌گرفت. بيشتر آنها به شكل حيوانات است. برخی از آنها هنوز هم منبع الهام هنرمندان در توليد انواع صنايع دستی هستند. با گذشت زمان و اختراع خط، لوح‌های گِلي براي ثبت تاريخ و قوانين و دستورات مورد استفاده قرار گرفت.
آثار و وسايل بسياري با خاک درست و پخته شده است. كاشي‌هايی بسياری در موزه‌ها و حتی ساختمان‌های قديمی وجود دارد كه از جمله آثار سفالين هستند. ضمن اينكه از دوره اشكانيان، اين طروف لعاب‌دار هم شده است. با اين كار به مرور زمان رنگ هم بر بدنه انواع سفال‌ها جای خود را پيدا كرد. ايجاد نقش و نگار بر بدنه سفالی ظر‌ف‌ها، رونق آن را چند برابر كرد.
اختراع چرخ سفالگری
نقطه عطف سفالگری، اختراع چرخ است. زیرا چرخ های سفالگری موجب رونق صنعت سفالگری شدند و تحول بزرگی را در ساخت سفال و ترویج سفالگری ایجاد کردند.
سفالگران بعد از اختراع این چرخ، ظروف سفالی زیباتر و چشم‌نوازتری تولید کردند. آنها بعد از ساختن سفال با چرخ از کنده‌کاری‌هایی با شکل های مختلف ظروف برای تزیین ظروف سفالی استفاده کردند.
چرخ های اولیه در واقع تخته های چوبی باریکی بودند که توسط حرکت دست چرخانده می شدند تا به سفال حالت دلخواه و شکل زیباتری بدهند.
با توجه به اینکه ما به دنبال معرفی انواع صنایع دستی ایران هستیم در ادامه به سفالگری در ایران می‌پردازیم
مراحل ساخت ظروف سفالی
4 مرحله برای ساختن انواع ظروف سفالی وجود دارد:
1-آماده کردن گل: که شامل ورز دادن گل قبل از شروع کردن به کار است
2-شکل دادن به آن: بعد از ورز دادن، گل برای کار آماده شده و با استفاده از چرخ یا به طریق دستی به آن فرم می‌دهند.
3- تزئین: بعد از اینکه شیء مورد نظر ساخته شد با استفاده از روش‌های تزئین مختلف، به زیبایی و جلوه‌ی آن اضافه خواهد شد.
4- حرارت دادن: در مرحله‌ی نهایی، شیء ساخته شده را در کوره حرارت می‌دهند.
روش‌های تزئین ظروف و اشیای سفالی
1-برجسته‌کاری به کمک قلم‌مو با استفاده از مخلوط گل ساییده و کتیرا.
2-روش کنده‌کاری که در آن با چاقو قسمت‌هایی را گود می‌کنند.
3- باسمه‌کاری به وسیله‌ی مهر.
4-پوشش سفال به وسیله‌ی دو قشر لعاب با رنگهای مختلف که روی پوشش خارجی با وسیله‌ی نوک‌تیز، نقش را حک می‌کنند.
5- به کارگیری لعاب روی بدنه: پاشیدن ـ نقاشی کردن ـ غوطه‌ور ساختن ظرف در لعاب و یا روش موم‌گیری که کل ظرف را موم می‌گیرند و جای نقشها را خالی کرده و سپس با رنگهای لعابی پر می‌کنند و حرارت می‌دهند. نقاطی که با موم پوشیده شده بود سفید می‌شو
مینا کاری روی سفال
این دست رنج هم حاصل ادغام دو هنر زیبای سفالگری و مینا کاری است. برای آنکه بتوان میناکاری کرد باید به نقاشی و طراحی تسلط کامل داشت. در موزه لوور پاریس می‌توانید نمونه‌های بسیار زیبایی از میناکاری را ملاحظه فرمائید. معمولا سفال از شن، ماسه و آهک ساخته می‌شود. برای داشتن سفال میناکاری شده باید چهار مرحله را گذراند ساختن سفال، تهیه الگو، قلم زنی و لعاب زنی. این نوع هنر در استان اصفهان کمی جنبه مذهبی دارد و از صنایع دستی اصفهان است که بسیار ارزشمند به شمار می‌آید. در واقع میناکاری هنری همراه با علم شیمیایی است. محصولات میناکاری در طی فرآیند شیمیایی خلق می‌شوند. طرح‌هایی که در میناکاری بر روی سفال انجام می‌شود نشانگر دغدغه‌های اجتماعی آن دوره است. اما اغلب بر روی ظروف تصویرهای طبیعت و حیوانات را مشاهده خواهید کرد.
معرفی انواع سفال
سفال بی لعاب
به سفالی گفته می شود که فاقد پوشش لعاب باشد. ساخت سفال‌های بی لعاب مقدم بر سفالینه های لعاب دار است. سفال‌های بی لعاب معمولاً با گل خمیری به رنگ های نخودی- قرمز- خاکستری و بیشتر در اشکال کوزه- خمره- آبخوری- کاسه و پیاله- بشقاب و قمقمه ساخته می شوند.
سفال خاکستری یا سفال خاکستری سیاه
نوعی سفال به رنگ سیاه- خاکستری و به ندرت متمایل به زرد یا قرمز براق و درخشان و فلز گونه بسیار محکم و چرخ ساز و در اشکالی بدیع و نو ظهور. که همزمان با آغاز عصر آهن و مصادف با ورود استقرار جوامع آریایی به فلات ایران در لایه های باستانی نیمه دوم هزاره دوم تا اوایل هزاره اول محوطه های سیلک کاشان، خوروین، قیطریه، حوزه گیلان، حوزه مازندران و خراسان و … ظاهر می گردد.
پس از رواجی گسترده در پهنه فلات ایران در حدود سده سوم قبل از میلاد و مقارن تشکیل دولت پارت از رونق می افتد. این سفالینه بیشتر شامل سفالینه های لوله درازی است که از منقار پرندگان نظیر حواصیل و غیره اقتباس شده است. هنرمند سفالگر با ترسیم حرکت منقار بدون اینکه وارد جزئیات شود بیننده را مسحور ناتورالیسم خود می کند.
برخی آنها به رنگ خاکستری و سیاه یک دست هستند. بعضی با خطوط داغداری و زیگزاک و زمانی با خطوط کنده به شکل برگ های زیتون تزئین شده اند.
سفال داغ دار
سفال داغ دار به محصولاتی گفته می شود که سفالگر قبل از آنکه سفال را به کوره ببرد نقوش را با استفاده از مهره های سنگی یا استخوانی و حتی با ناخن بر روی آن می کشد.
پس از پخته شدن سفال اثر این عمل تزئینی که اصطلاحاً داغ نامیده می شود بر روی سفال باقی می ماند. شیوه های داغ کردن کوره از ادوار پیش ازتاریخ تا کنون درمیان سفالگران معمول است.
سفال قرمز
نوعی سفال قرمز رنگ چرخ ساز گاه منقوش و گاه با نقش کنده که نمونه هایی مشخص آن با شوش دوم از هزاره سوم پیش از میلاد آغاز می شود.
سفال قرمز رنگ منقوش
نوعی سفال قرمز رنگ آجری و شتری رنگ و دست ساز و کم مقاومت که غالباً به شکل کاسه و بشقاب در اولین لایه های باستانی محوطه های تپه چشمه علی ری- سیلک تپه شهریار و… و نقاط دیگر متعلق به حدود هزاره پنجم قبل از میلاد دیده می شوند.
در این گونه سفال سطح داخلی و بیرونی با طرح‌های هندسی که در فواصل انها حیواناتی در حال جست وخیز و جنبش می باشند نقاشی شده و هنرمندان این نقوش را با خطوط ساده و بصورت استایلیزه نشان داده اند.
بعضی از باستان شناسان سفال قرمز رنگ منقوش را یک پدیده فرهنگی می دانند. از آن به عنوان تمدن سفال قرمز رنگ منقوش نام می برند.
عده ای این گونه سفال را پدیده فنی می دانند که ناشی از جنس خمیر و میزان درجه حرارت کوره است.
تفاوت سفال و سراميک
در اين ميان نكته مهم تفاوت بين سفال و سراميك است. گاهي اين دو به اشتباه به كار برده مي‌شود. بايد توجه داشت كه سراميک، هنري عام‌تر از سفال است.
سراميک به هر چيزی اطلاق می‌شود كه وقتی حرارت مي بيند، دچار تغيير مي‌شود. در حقيقت تغییر ماهیت مي‌دهد. در حاليكه سفال تنها به ساخته‌های دست بشر با خاک مي‌گويند. هر دوی اين آثار جزئی از صنايع دستی و آثار هنری هستند اما با ذكر تفاوت‌هايی كه بيان شد.
راهنمای نگهداری از صنایع دستی ساخته شده از گل
همیشه کسانی که عاشق هنر و صنایع دستی هستند، این دغدغه را دارند که برای نگهداری صحیح این محصولات باید به چه صورتی عمل کنند تا طول عمر و زیبایی بیشتری داشته باشند؛ خصوصاً برخی از انواع صنایع دستی، نسبت به دیگر مدل ها، نیاز به مراقبت بیشتری دارند. یکی از انواع صنایع دستی که نیاز به مراقبت بیشتری دارد، صنایع دستی ساخته شده از گل است.
قبل از این که نکاتی را درباره روش های نگهداری از صنایع دستی ساخته شده از گل بازگو کنیم؛ باید یادآور شویم که خرید صنایع دستی باکیفیت می تواند کار شما را در نگهداری از آن ها آسان تر کند.
در خصوص صنایع دستی ساخته شده از گل هم این موضوع صادق است خصوصاً این که اگر کیفیت این قبیل صنایع دستی مناسب نباشد و یا لعاب کاری آن ها به درستی انجام نشده باشد، به راحتی و با کوچکترین ضربه ای می تواند در اصطلاح لب پر شود و یا ترک های ریز بردارد؛ به همین دلیل کیفیت محصولات بسیار مهم است.
هم چنین سعی کنید از وارد آمدن هر گونه ضربه به صنایع دستی ساخته شده از گل پیشگیری کنید و اگر این محصولات برای شما جنبه تزئینی دارند، آن ها را در مکان هایی قرار دهید که مطمئن هستید به راحتی به زمین نمی افتند چون این مدل از صنایع دستی به شدت آسیب پذیر هستند و با وارد آمدن ضربه می توانند به راحتی ترک بخورند یا بشکنند.
در صورتی که به هر دلیلی تصمیم دارید تا صنایع دستی ساخته شده از گل را در کمد یا انباری نگهداری کنید، حتماً آن ها را در چند لایه روزنامه یا نایلون حبابدار بپیچید و مطمئن شوید که برای تمام قسمت های آن ها، پوشش مناسب را فراهم کرده اید.
سوالات متداول درباره صنایع دستی ساخته شده از گل
برای این که ماده اولیه اصلی سفال گری، خاک رس است؛ ماده ای قابل بازیافت و طبیعی که به محیط زیست هم آسیبی نمی زند چون بخشی از آن است.
در اغلب موارد، این اختلاف ناشی از امکانات جغرافیایی هنرمندان سفالگر در مناطق مختلف است.
نقطه عطف سفالگری، اختراع چرخ است زیرا چرخ های سفالگری موجب رونق صنعت سفالگری شدند و تحول بزرگی را در ساخت سفال و ترویج سفالگری ایجاد کردند.
- سفال بی لعاب
- سفال خاکستری
- سفال داغ دار
- سفال قرمز
- سفال قرمز منقوش
نکات مهم درباره سفال
- سفال حاصل معجزه دست انسان‌ها از خاک است. در تمام عرصه زندگی در سالیان دور استفاده از سفال در زندگی روزمره افراد رواج داشته است زیرا از طبیعت گرفته می‌شود و قابلیت بازگشت به طبیعت را دارد. به مرور با ورود چرخ سفالگری این صنعت دچار تغییر و تحول بزرگی شد.
- درواقع سفال ساده‌ترین هنر ولی درعین حال انتزاعی‌ترین هنر در صنایع دستی است. در تمدن‌های کهن مانند چین و هنر نمونه‌های بسیار زیادی از سفال و سفالگری موجود است.
- پیدایش چرخ سفالگری موجب تغییر و تحول بسیار زیادی در تولید سفال‌های زیبا و دل نوازتر شد. با استفاده از این چرخ ظروف بسیار متفاوت‌‌تر با اشکال زیباتری تولید شد.
- طبیعی است که با توجه به امکانات متفاوتی که با توجه به موقعیت های مختلف جغرافیایی وجود دارد هنر سفالگری با طرح و رنگ متفاوت‌تری انجام شود. اما سه شهر لالجین همدان، زنوز تبریز و میبد یزد بهترین مناطق برای سفالگری هستند زیرا دارای خاک رس مرغوبی هستند و سفال گری در این شهرها رونق بیشتری دارد.
- برای تزئین ظرف‌های سفالی روش‌های مختلف و متنوعی مانند باسمه کاری، کنده کاری، پوشش لعاب و برجسته کاری وجود دارد که زیبایی منحصر به فردی به ظروف تولید شده می‌بخشد.
- اغلب مردم سفال و سرامیک را از یک دیگر تشخیص نمی‌دهند. مهم‌ترین تفاوت سرامیک و سفال این است که سرامیک با قرار گرفتن در معرض حرارت تغییر شکل می‌دهد اما سفال ساخته‌ای خاکی با هنر دست بشر است و حرارت نمی‌تواند شکل نهایی آن را تغییر بدهد.
