صنایع دستی متفاوتی در نقاط مختلف سرزمینمان ایران، رواج دارند. یکی از استانهای معروف در تولید صنایع دستی متنوع، استان کرمان است. دو هنر اصلی و مهم مردمان استان کرمان گلیم بافی و پته دوزی می باشد. هنر پته دوزی از قدیمی‌ترین صنایع دستی این ناحیه است که زمان پیدایش آن را حدود سال 1285 می‌دانند. حتی استفاده از این هنر در سفرنامه شاردن در دوران صفوی نیز نوشته شده است.
همان طور که می‌دانید، صنایع دستی هر منطقه تحت تاثیر آب و هوا و فرهنگ مردمان آن منطقه است. حتی وجود مواد اولیه نیز در رونق پیدا کردن یک هنر بخصوص تاثیرگذار می باشد. برای مثال مواد اولیه هنر پته دوزی پارچه‌ای به اسم عریض است که از پشم بافته می شد. بنابراین شاید به علت رونق دامداری در استان کرمان، هنر پته دوزی رواج پیدا کرده است.
البته مواد اولیه این هنر امروزه دستخوش تغییر شده است. به جای عریض از پارچه‌های کارخانه‌ای برای دوخت طرح و نقش‌های خاص استفاده می‌کنند. جالب است بدانید که اکثر هنرمندان پته دوزی در کرمان بانوان هستند. حتی استاد بزرگ این هنر نیز خانم پروین عباس شیرازی بوده است که در دوران حیات خود هزاران هنرمند تربیت کرده است.
در ادامه به بررسی تاریخچه و مواد اولیه این هنر خواهیم پرداخت. سپس مراحل هنر پته دوزی را مرور کرده و بیوگرافی از بزرگان این هنر مطالعه خواهیم کرد. در انتها انواع مختلفی از هدایای تکی و ترکیبی از صنایع دستی پته دوزی آراهنر خدمت شما عزیزان معرفی خواهیم کرد. آراهنر ارائه‌دهنده انواع هدایای فاخر از جمله انواع هدیه مذهبی و هدایای مدیریتی است.
پس در ادامه این مقاله با آراهنر همراه باشید …
تاریخچه پته دوزی
پته دوزی یکی از قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین هنرهای دستی کرمان است. با وجود آثار و یافته‌های متعدد تاریخی، تاریخ دقیق و مشخصی را نمی‌توان برای شروع این هنر در نظر گرفت. در سفرنامه شاردن در دوره صفوی به وجود و کاربردهای متعدد این نوع از هنر دستی تاکید شده است. ماده اولیه پته کرمان از پشم حیوانات است و این پارچه در مقابل تغییرات جوی استحکام لازم را ندارد. از این جهت اثر فاخری که بتوان قدمت آن را به زمان های بسیار دور نسبت داد، در دست نیست.
در کتاب‌های هنری قدیم نیز به قدیمی‌ترین نمونه پته جهان اشاره شده و آن را مربوط به سال 1285 هجری قمری دانسته‌اند. تمامی نقوش این پته به صورت سوزنی و با نخ‌هایی از جنس ابریشم، بر روی پارچه‌های ابریشمی دوخته شده است. طرح این پته به صورت گل افشان ریز و محرمات جناغی است. دور تا دور این نمونه پتک دوزی شده و با بته جقه قهر و آشتی مزین شده است.نمونه دیگری از پته در ابعاد 405 در 265 سانتی متر، در مقبره شاه نعمت الله ولی وجود دارد.این پته در سال 1294 دوخته شده است و در موزه نعمت الله نگه داری می‌شود.
بر اساس شواهد بدست آمده، 12 هنرمند کرمانی در خلق این اثر هنری نقش داشتند. این پته قدیمی توسط شخصی به نام شهاب الملک در زمان مرتضی قلی خان سفارش داده شده است. این اطلاعات در گوشه پته دوخته شده است.
پته دوزی در زمان نادر شاه افشار رواج داشته است. به دستور نادر شاه لباس هایی از این هنر بافته میشد که به پته نادری معروف بوده است.
آثار پته دوزی تولید شده در کرمان بسیار ظریف و دارای نقوش زیبا و متنوعی هستند. این آثار علاوه بر ظرافت و کیفیت بالا، نظم بسیار زیاد دارند. رنگ‌های به کار رفته در این پته‌ها با تارهای انتخاب شده تطابق دارند.
باید اقرار کرد که هنرمندان اصلی رشته پته دوزی، بانوان هنرمند کرمانی هستند. بسیاری از زنان و دختران کرمانی با این هنر آشنا هستند و خیلی‌ها هم دستی بر آتش این هنر دارند.
در مقابل نقش مردان در این هنر بسیار کم رنگ است. مردان در این رشته بیشتر در حوزه تامین مواد و ابزار و البته فروش انواع صنایع دستی فعالیت دارند.
با این وجود برخی از استاتید به نام حوزه پته دوزی را آقایان تشکیل می‌دهند. استاد سید علی اکبر کرمانی، استاد فرج الله کرمانی، استاد محسن خان نقاش، استاد حسن بن محسن خان نقاش، استاد زمان خان میر حسینی، استاد شیخ میر رمضان میرسرجانی، استاد کاظم نقاش، استاد احمد خان، استاد احمد علیخان و استاد کربلایی اکبر از جمله هنرمندان این حوزه هستند.
مواد اولیه و ابزار دوخت پته دوزی
برای پته دوزی، عریض، نخ پته دوزی یا ریس، سوزن، کاربن یا شابلن، انگشتانه و قیچی مورد نیاز است.
عریض
عریض نوعی پارچه ضخیم و پشمی است که بیشترین کاربرد آن در هنر پته دوزی، به عنوان پارچه زیرین است.
در گذشته عریض بافی رایج بود و از این پارچه برای دوختن لباس‌هایی نظیر پالتو، کت و دامن استفاده می‌کردند. امروزه استفاده از عریض برای این مصارف منسوخ شده است و مواد اولیه آن نیز در دسترس نیست.
عریض در گذشته توسط دستگاه‌های بافندگی چوبی تولید میشد ولی با گذشت زمان این دستگاه‌ها، جای خود را به دستگاه‌های برقی داده‌اند.
امروزه پته های استان کرمان بر روی پارچه‌های کارخانه‌ای دوخته می‌شود. عریض معمولا در رنگ‌های شتری، سبز، قرمز، سورمه‌ای و سبز است.
مراحل تولید یک قطعه پته دوزی شده
پته مصداق بارز صبر و حوصله مردم کرمان است. برای هر سانتی متر مربع پته بین 70 تا 100 سوزن زده می‌شود. برای تولید پته، ابتدا عریض را در ابعاد دلخواه بریده و سپس طرح مورد نظر را بر روی آن طراحی می‌کنند.
معمولا فروشندگان مواد اولیه، عریض بریده و طراحی شده دارند که آماده سوزن دوزی است. برای طراحی ابتدا طرح مورد نظر را روی کاغذ رسم کرده، سپس خطوط طراحی شده را با سوزن سوراخ می‌کنند. در این مرحله طرح را بر روی عریض قرار می‌دهند و خاک گچ یا خاکه ذغال روی آن می‌ریزند. برای پارچه‌های تیره از خاک گچ و برای پارچه‌های روشن از خاکه زغال استفاده می‌کنند. البته امروزه از کاربن یا شابلن برای این کار استفاده می‌کنند. نقاط مشخص شده را با قلم روی پارچه عریض مشخص می‌کنند.
مرحله بعدی انتخاب نخ و رنگ است. هر متر پته حدود 375 تا 400 گرم نخ احتیاج دارد.
پس از انتخاب نخ و تهیه کردن آن، ساقه دوزی انجام می‌شود. در این مرحله پته دوز، خطهای کشیده روی عریض را می‌دوزد. پس از خط دوزی، داخل نقش با اسلوب خاصی از سوزن دوزی، از دوخت تیک چهار گوش پر می‌شود. به این دوخت پتک مربع یا پتک چهار گوش گفته می‌شود. این دوخت بایستی به اندازه‌ای ظریف دوخته شود که ما بین هر پتک فقط فاصله‌ای به اندازه یک تار نخ وجود داشته باشد. هر چه این دوخت ریزتر و ظریف‌تر باشد و در اصطلاح مثل منجوق باشد، پته، ارزشمندتر است.
مرحله بعدی، آبدوزی یا متن دوزی است. در این مرحله با تیک دراز، سرو های بلند یا گل های پنج پر دوخته شده و زمینه پر می‌شود.
مرحله آخر برگ دوزی است. این نوع دوخت حالتی زیگزاگی دارد و در حاشیه گل‌ها، اطراف ترنج‌ها و جقه‌ها بیشتر انجام می‌شود. در برگ دوزی بخیه‌های مورب و شویدی به صورت کوتاه و بلند وجود دارد. برگ دوزی مهم‌ترین، مشکل‌ترین و ظریف‌ترین قسمت کار است و باعث زیبایی دوچندان پته می‌شود.
در آخر و پس از اتمام دوخت، به دلیل کشیدن و محکم کردن نخ‌ها، پته چروک می‌شود. برای رفع چروک پته را می‌شویند و اتو می‌کنند. پس از شستشو پته را روی چوب مخصوصی به نام نورد می‌اندازند تا خشک شود. البته امروزه عمل شستشو توسط اتوشویی ها انجام می‌شود.
در این هنگام پته آماده فروش است. از دیگر طرح های رایج پته دوزی در کرمان، پته میری، جقه‌ای، بادامی و ترمه‌ای است. لچک ترنجی، نقش حیوانات و پرندگان نیز در طرح‌های پته بسیار دیده می‌شود. طرح‌های پته جدا از نقشی که دارند، دارای 3 قسمت اصلی هستند. کتیبه، شمسه و محراب. طرح های حاشیه‌ای کتیبه نام دارند. طرح وسط شمسه یا خورشید است و به طرح‌هایی که در اطراف شمسه دوخته می‌شوند، محراب می‌گویند.
اصول رنگ بندی در پته دوزی
در پته دوزی‌های اصیل و قدیمی رنگ‌های تیره بیشتر مورد استفاده قرار می‌گرفتند. رنگ‌هایی نظیر سبز تیره، سورمه‌ای و مشکی بیشتر از رنگ‌های دیگر در نقش‌های پته دوزی دیده میشد. این تیرگی شاید به دلیل زندگی سختی باشد که زنان پته دوز در گذشته داشته اند. آنها به جای اینکه از دردها و رنج‌هایشان سخن بگویند آنها را روی پارچه می‌دوختند.
هنرمندان زیادی نیز هستند که از رنگ‌های روشن نظیر قرمز اناری یا آبی فیروزه‌ای در پته دوزی بهره می‌برند.
ترکیب رنگ‌ها در پته دوزی اصول خاصی دارد. اگر شال (عریض) سفید باشد، از پتک چهار گوش آبی، مشکی، سبز، زرد و قرمز استفاده می‌شود. در شال قرمز، پتک چهار گوش به رنگ‌های زرد، سبز و آبی دوخته می‌شود. در شال سبز از رنگ‌های سفید و زرد و در شال سورمه‌ای پتک‌ها به رنگ سفید و سبز هستند.
رنگ برگ‌هایی که در پته دوخته می‌شوند، باید با دیگر رنگ‌ها همخوانی و هارمونی داشته باشد. در پته سفید، رنگ برگ‌ها، مشکی، لاکی و سبز و در پته قرمز برگ‌ها، سفید، زرد، آبی، سبز هستند. در پته سبز برگ‌ها به رنگ سفید، آبی، زرد، مشکی و لاکی دوخته می‌شوند. در پته سورمه‌ای از رنگ سفید، زرد، آبی و سبز برای دوختن برگ ها استفاده می‌شود.
در پته دوزی اصول رنگ‌بندی بسیار مهم است و باید رعایت شود. امروزه با تغییر سلیقه مردم، پته دوزها از رنگ‌های فانتزی بیشتر استفاده می‌کنند.
رنگ‌هایی مورد استفاده در پته دوزی به دو صورت شیمیایی و یا طبیعی رنگ آمیزی می‌شوند. رنگ طبیعی از گیاهانی مانند روناس، اسفناج، انار، گردو و وسمه گرفته می‌شود. البته امروزه رنگ آمیزی مصنوعی بیشتر انجام می‌شود.
قیمت عریض‌ها و نخ‌هایی که با رنگ طبیعی رنگ آمیزی شده‌اند بیشتر از انواع شیمیایی است. رنگ‌های شیمیایی درخشش بیشتری نسبت به رنگ‌های گیاهی دارند اما طرفداران رنگ های گیاهی بیشتر است
راه‌های نگهداری از پته
هرگز این صنایع دستی کرمان را هنگامی که خیس شده را روی بند پهن نکنید چون پته، کش می‌آید. برای اینکه حشرات به پته آسیبی نرسانند باید آن را در جای خنک نگهداری کرد که هوا جریان داشته باشد.
شستن پته باعث از بین رفتن آن می‌شود پس حتی الامکان آن را از گرد و غبار دور نگه دارید. نگهداری پته در انباری و چمدان درست نیست. اگر می‌خواهید پته را در چمدان بگذارید، بهتر است آن را درون یک پارچه نخی گذاشته و یک صابون معطر در کنار آن بگذارید. برای حفظ رنگ پته آن را در مقابل نور زیاد خورشید قرار ندهید
مصارف پته دوزی
کاربرد پته دوزی در زندگی مردم کرمان بسیار زیاد و گسترده است. این هنر را می‌توان هنری جدا نشدنی از فرهنگ مردم آن منطقه دانست.
از این صنایع دستی کرمان برای رومیزی، جلد قرآن، پرده، کوسن، زیر لیوانی، تابلو، قندان و شکلات خوری و … استفاده می‌شود. جانماز پته دوزی معمولا مستطیلی شکل است و نقش محراب دارد. از سفره پته دوزی شده به عنوان سفره هفت سین، سفره عقد و همچنین سفره عزا استفاده می‌شود. سفره‌های عقد و هفت سین سبز رنگ و سفره عزا، مشکی رنگ است.
از دیگر کاربردهای پته دوزی، استفاده آن در زیورآلات است.
مرحومه دکتر پروین عباس شیرازی و تربیت 3000 هنرمند
خانم دکتر پروین عباس شیرازی متولد 4 شهریور 1335 است. وی یکی از بهترین‌های صنایع دستی کرمان به ویژه در حوزه پته‌دوزی است.
پروین خانم که اصالت کرمانی دارد، پته دوزی را در سن 6 سالگی و از مادر مرحومش آموخته است. “کنار دستِ مادرم می‌نشستم و انقدر که نگاه کردم یواش یواش یادگرفتم”
خانم شیرازی بعد از به هنرستان رفته و رشته دوخت‌های سنتی خوانده و بعد وارد دانشگاه کرمان شده و جالب که بدانید تحصیلات را تا مقطع دکتری از دانشگاه میراث فرهنگی تهران ادامه داده است: “خیلی به درس علاقه داشتم، ضمن اینکه هنری که پایه علمی داشته باشد اثرگذارتر است”
کریمان کویر و 3000 نیروی آموزش دیده
خانم شیرازی در ادامه مسیر زندگی آموزشگاه و شرکت تعاونی کریمان کویر را راه اندازی کرده: “تا حالا 3 هزار نفر پیش ما دوره دیدند و گواهینامه هم گرفتند. دوره‌‌های ما 45 ساعت زمان می‌بره، حالا حساب کن چند ساعت وقت برای آموزش گذاشتیم”
خانم شیرازی در مورد موفقیت هنرجوهاشون اینطور تعریف می‌کنند: “حالا خیلی از این هنرجوها، استاد شدند. خبر دارم که در همدان، اراک، حتی تهران و چندتا شهر دیگه آموزشگاه و شرکت زدند و دارن حسابی کار می‌کنند و از هنرشون امرار معاش می‌کنند”
خانم شیرازی در مورد اینکه چرا قیمت پته دوزی این صنایع دستی کرمان از رودوزی‌های دیگر ایرانی گرانتر است هم توضیح داد:” پته دوزی خیلی کار سختی هست. یک پته دوزی یک در یک حداقل 2 ماه طول می‌کشه. تازه 2 ماه اگر خیلی دستشون تند باشه وگرنه 6 ماه!”
پروین خانم زمانی که در دفاع از قیمت پته صحبت می‌کند، لهجه شیرین کرمانیش بیشتر می‌شود:”پته از همه سوزن دوزی‌ها با ارزش‌تر است. من فکر می‌کنم بعد از فرش، پته بسیار ارزشمند هست و قابل قیاس با سایر سوزن دوزی‌ها نیست”
صادرات آثار موزه‌ای
خانم شیرازی قبل‌ترها به مالزی و ترکیه و بعضی از کشورهای عربی سفر کرده و تولیدات خودش را عرضه کرده است، اما …:”حالا دیگه خودم نمی‌رم، اما جنس می‌دم بهشون. به خصوص به توریست‌ها. کار صادراتی به خیلی کشورها فرستادم”
خانم دکتر یک کلکسیون پته قدیمی هم دارند:”پته 300 ساله، 200 ساله، 100 ساله خیلی دارم. همه هم موزه‌ای هستند. خیلی از اینا رو از خانواده‌هایی که قبل انقلاب می‌رفتند خارج خریدم.”
وداع با هنرمند اصیل کویر
متاسفانه خانم دکتر پروین شیرازی در روزهای ابتدایی سال 1400 به دلیل ابتلا به بیماری دار فانی را وداع گفت. این اتفاق ضایعه‌ای غیر قابل جبران برای عرصه هنر و به ویژه صنایع دستی است
ضرب المثل پته اش روی آب افتاد
برای این ضرب المثل دو روایت گوناگون وجود دارد که یکی از آنها به پته کرمان مربوط می‌شود.
در زمان‌های گذشته پس از اتمام پته دوزی و برای تعیین درجه مرغوبیت پته آن را در آب می‌انداختند. پته‌هایی که از نخ مرغوب در آنها استفاده نشده بود، در آب رنگ می‌دادند. این ضرب المثل اشاره به برملا شدن و فاش شدن اسرار دارد
معرفی هدایای پته دوزی در آراهنر
برای تهیه هدایایی از هنر پته دوزی نیاز نیست که حتما به استان کرمان سفر کنید. ما در آراهنر تعداد زیادی از هدایا از صنایع دستی پته دوزی تدارک دیده‌ایم که می‌توانید برای مناسبت‌های مختلف از آنها استفاده کنید. این بسته برای هدایای سازمانی و تبلیغاتی بسیار مناسب هستند زیرا علاوه بر خلاقانه بودن، در بسته‌بندی‌های ویژه ارائه می‌شوند. بیایید به بررسی نمونه‌هایی از پرفروش‌ترین هدایای پته دوزی آراهنر بپردازیم:
بسته گلدان نقره قلمزنی و پته دوزی
اولین هدیه پته دوزی آراهنر، بسته ترکیبی پته و هنر قلمزنی است. در این بسته از هنر پته دوزی برای دوخت یک عدد رومیزی گرد با سایز کوچک استفاده شده است. برای تکمیل کردن این هنر و بخشیدن زیبایی بیشتر به آن هنر قلمزنی نیز با پته همراه شده است. همه این محصولات درون بسته بندی چوبی ویژه ای قرار گفته اند.
اگر هدیه ای ترکیبی اما نه چندان شلوغ برای کارمندان و یا مشتریان خود می خواهید، هدیه خلاقانه گلدان قلمزنی و رومیزی پته دوزی گزینه مناسبی برای شما است.
محتویات این بسته:
- یک عدد گلدان قلمزنی
- یک عدد پته گرد
- بسته‌بندی چوبی
بسته گلدان نقره قلمزنی و پته دوزی
بسته گلدان فیروزه کوب و رومیزی پته دوزی
از دیگر هدایای صنایع دستی پته دوزی آراهنر می توان به بسته ترکیبی پته و فیروزه کوبی اشاره کرد. در این بسته هدیه یک عدد گلدان از هنر فیروزه کوبی قرار دارد. این هنر قرار دادن دانه های فیروزه روی ظروف مسی می باشد. به عنوان مکمل در کنار فیروزه کوبی هنر اصیل کرمان یعنی پته دوزی در نظر گرفته شده است. رومیزی پته دوزی همراه با گلدان فیروز کوب ترکیب خوشرنگ و چشم نوازی را ایجاد کرده‌اند.
محتویات این بسته:
- یک عدد گلدان فیروزه‌کوبی (20 سانتی متر)
- یک عدد ترمه ابریشمی (50 سانتی متر)
- یک عدد گل مسی
- بسته‌بندی مقوایی
بسته گلدان فیروزه کوب و رومیزی پته دوزی
بسته رومیزی، شادباش پته، گلدان فیروزه‌کوب، گلیم سیرجان
بسته گلدان نقره قلمزنی، رومیزی پته و جعبه مرمری
از دیگر هدایایی که می توانید به عنوان یادگاری یا هدایای تبلیغاتی به مشتریان خود ارائه کنید، بسته ترکیبی قلمزنی و پته دوزی است. اولین محصول این هدیه یک عدد گلدان قلمزنی از جنس نقره است. در کنار این هدیه می توان یک عدد رومیزی گرد پته دوزی از صنایع دستی اصیل کرمان را مشاهده کرد. علاوه بر این موارد یک عدد جعبه از جنس مرمر نیز وجود دارد.
از ویژگی‌های خاص این هدیه می‌توان به بسته‌بندی چوبی آن با نقش‌های سنتی و ایرانی اشاره کرد.
محتویات این بسته:
- یک عدد گلدان نقره قلمزنی
- یک عدد رومیزی پته گرد
- یک عدد جعبه مرمر نگارگری
- بسته‌بندی چوبی
بسته گلدان نقره قلمزنی، رومیزی پته و جعبه مرمری
بسته رومیزی پته دوزی و گلدان مسی
از هنرهایی که به خوبی با یکدیگر ست می‌شوند، هنر پته دوزی همراه با عنصر مس است. در این بسته گلدان مس و خاتم در کنار رومیزی پته دوزی قرار دارد. این هدیه لوکس زینت بخش گوشه‌ای از دفترکاری و یا منزل کارمندان و مشتریان شما خواهد شد.
محتویات این بسته:
- یک عدد رومیزی پته دوزی
- یک عدد گلدان صراحی مس و خاتم (20 سانتی متر)
- بسته‌بندی چوبی
بسته رومیزی پته دوزی و گلدان مسی
نکات مهم در خصوص هنر پته دوزی
به مهم ترین نکات در خصوص هنر پته دوزی توجه فرمایید:
- مهد هنر پته دوزی استان کرمان است.
- در تولید محصولات پته دوزی از عریض، نخ پته دوزی یا ریس، سوزن، کاربن یا شابلن، انگشتانه و قیچی استفاده می شود.
- چهار مرحله از تولید محصولات پته دوزی عبارت‌اند از ساقه دوزی یا خط دوزی، پتک دوزی، آبدوزی یا متن دوزی و برگ دوزی.
- از مهم ترین ویژگی‌های یک رومیزی یا پارچه پته دوزی توجه به ترکیب رنگی و اصول رنگ‌بندی آن است.
- برای افزایش طول عمر پته از آن در مقابل گرد و غبار، نور خورشید و رطوبت محافظت کنید.
- از هنر پته دوزی برای تولید رومیزی، شادباش، شال و … استفاده می‌شود.
