آیا شما نیز از علاقمندان هنر نساجی ایرانی هستید؟ پارچه‌های مزین شده به نقش و نگار ایرانی توجه شما را نیز به خود جلب می‌کند؟ اگر پاسخ شما نیز بله است، در این مقاله با ما همراه باشید تا با یکی از هنرهای اصیل ایرانی، به نام دارایی بافی آشنا شویم.
صنعت نساجی از قدیمی‌ترین هنرهای مردم ایران زمین است. این صنعت خود گونه‌های مختلفی از جمله نمد مالی، دارایی بافی، ترمه بافی و … را نیز شامل میشود. دارایی بافی از جمله هنر مردمان شهرهای کاشان، یزد، تبریز و رشت بوده است اما امروزه این هنر فقط محدود به شهر کویری یزد می‌باشد. یکی از دلایل خاص بودن دارایی بافی، شیوه بافت و تهیه آن است برای مثال در دارایی بافی ابتدا نخ‌ها رنگ‌آمیزی شده و با گره‌هایی دسته‌بندی می‌شوند. پس از طی این مراحل بافت پارچه شروع میشود.
متاسفانه این هنر ایرانی در حال زوال است و باید به فکر به کار بردن آن در صنایع جدیدتر بود. از این پارچه معمولا در تهیه رومیزی، رو تختی و چادر استفاده می‌شد.همچنین هدایای تبلیغاتی آراهنر نیز از این قضیه مستثنی نیستند. برای نجات این هنر اصیل از زوال، امروزه می‌توان از آن در تهیه مانتو و روسری و سایر پوشاک استفاده کرد.
همه چیز درباره هنر دارایی بافی
دارایی بافی هنر اصیل مردم محجوب شهر کویری ایران است. مردم اصیل یزد از دیرباز با هنر خود توجه صنعت گران و مردم هنر شناس را جلب کرده است. بسیاری از صنایع دستی این شهر در طول سال‌ها و با تغییر سلیقه مردم به دست فراموشی سپرده شده است. اما همچنان می‌توان هنر دست این مردم سخت کوش را در بازارهای این شهر به تماشا نشست.
از صنایع دستی شهر یزد می‌توان به ترمه بافی، زیلوبافی، قالی بافی، دارایی بافی، گیوه بافی و نمدمالی اشاره کرد.
تاریخ شهر یزد با صنعت نساجی گره خورده است. به دلیل شرایط جوی و کویری بودن این شهر، درآمد کشاورزی کفاف هزینه‌های زندگی مردم را نمی‌داد. از این رو آنها مجبور شدند به کارهای دیگری نیز در کنار کشاورزی بپردازند که صنایع دستی یکی از آنها بود. تولید منسوجات سنتی در الویت قرار داشت. به دلیل اینکه مواد اولیه آن یعنی پشم و پنبه در دسترس بود.
یکی دیگر از دلایل رواج صنایع دستی در یزد این بود که زنان می‌توانستند آن را در خانه انجام دهند. آنها از این طریق به حل مشکلات مالی کمک می‌کردند. قرار داشتن شهر یزد در مسیر جاده ابریشم نیز سبب ترویج و بافت منسوجات سنتی در یزد شد. این عامل بیشتر بر روی رشد کیفی این محصولات اثرگذار بوده است. به دلیل اینکه با جا به جایی منسوجات از محلی به محل دیگر صنعت نساجی از دیگر نقاط نیز تاثیر می‌پذیرفت.
بخشی از منسوجات سنتی توسط تجار به خارج از کشور صادر می‌شد. این امر در گسترش و رشد این صنعت تاثیر به سزایی داشت. مجموع این عوامل باعث افزایش کیفیت منسوجات و صنایع دستی یزد می‌گردد.
دستگاههای بافندگی در ابتدا بسیار ساده و مختصر بوده و توسط زنان خانه دار انجام می‌شد. پس از رونق روز افزون این صنعت، بعد اقتصادی آن مورد توجه بیشتر قرار گرفت. به همین واسطه مردان نیز در کنار زنان جذب این صنعت شدند و به فکر تهیه دستگاههای پیشرفته افتادند.
مرحله بعد از بافندگی سنتی، کارگاه‌های بافندگی کوچک بودند که توسط مردان به مرحله اجرا در می‌آمدند. در گذشته در محلات قدیمی یزد صدای چرخش دستگاههای نساجی طنین انداز بوده است. این دستگاه‌ها از دستگاههای اولیه پیشرفته تر بودند و به ماکوپران معروف بودند. امروزه این دستگاه‌ها جای خود را به دستگاههای برقی داده‌اند.
دستگاههای قدیمی چوبی بودند و اندازه‌های متفاوتی برای بافت منسوجات مختلف داشتند. هر چه عرض دستگاه بیشتر بود، پارچه تولید شده نیز عریض‌تر بودند. عرض دستگاههای سنتی بین 150 تا 250 سانتی متر بود.
دستگاههای بافندگی سنتی از لحاظ میزان کارایی در ایجاد نقوش مختلف به 3 گروه تقسیم می‌شوند. دستگاههای ساده، دستگاههای مرکب و دستکاه‌های زری بافی یا ژاکارد.
دستگاه‌ههای ساده: این دستگاه‌ها دارای 2 کورت هستند که امکان بافت پارچه‌هایی با طرح‌های ساده و با خطوط افقی، عمودی و شطرنجی را به بافنده می‌دهد. منسوجات ارزان قیمت که کاربردی بوده و مورد استفاده عموم هستند با این دستگاه‌ها بافته می‌شوند. صنایع دستی نظیر جیم بافی، کرباس بافی در این گروه قرار دارند.
دستگاههای مرکب: دستگاه‌هایی که در این گروه قرار دارند همگی دارای بیش از دو کورت هستند. حداکثر تعداد کورت در آنها تا 18 عدد هم می‌رسد. با این دستگاه‌ها امکان بافت نقوش جناغی ، سرژ و ساتن برای بافنده وجود دارد. دارایی بافی، احرام بافی، دستمال یزدی و دیگر محصولات ابریشمی و مخمل با این دستگاه بافته میشود. محصولات تولید شده این گروه قیمت بالاتری دارند و بیشتر در میان مردم برای جهیزیه استفاده میشود.
دستگاههای زری بافی دو نوع هستند، دستگاه دستوری و دستگاه ژاکاردی
دارایی بافی؛ هنری اصیل در معرض انقراض
دارایی بافی، روش کهن برای منقوش کردن پارچه است که در آن نخ های پارچه قبل از بافت رنگ می‌شوند. امروزه متاسفانه این هنر رو به زوال رفته است.
دارایی بافی نوعی بافت و رنگرزي خاص پارچه است كه اين روزها فقط در شهر يزد انجام مي‌شود. به همين دليل امروزه آن را از جمله صنایع دستی این شهر کویری می‌شناسند. در روش قديمي و سنتي اين نوع بافت، از نخ ابريشم اعلا استفاده مي‌شد. به همين دليل اگر عروسی در جهاز خود چنين پارچه‌ای داشت، از آن به عنوان سرمايه و دارایی نام می‌بردند.
نقل قولی در باور عامه در مورد نام دارایی وجود دارد. بر اساس آن چون فقط اشخاص متمول و ثروتمند، توانایی خرید این پارچه را داشتند، این پارچه را دارایی نامیده‌اند. امروزه البته جنس نخ‌ها تغيير كرده است. ابريشم مصنوعی و ويسكوز نيز در اينگونه بافت استفاده میشود. دارایی، نقش‌های خاصی دارد و سبک رنگرزی آن بسیار ابتدایی و قدیمی است. در بسیاری از بافته‌ها نقش پیکان دیده میشود که نشان دهنده اعتقاد انسان‌ها به منبع اصلی نور است.
دارایی‌ها در رنگ‌ها و نقش‌های مختلف تهیه میشود. نقوشی مانند شطرنجی، راه راه و گلدار،گل‌های خاصی که در اصطلاح محلی پیچون نامیده می‌شوند. نقش‌هایی مانند کج راه، تک خال، جیم مشکی، خط ابریشمی، زیر شلواری، پیراهنی و چادر شب با گذشت زمان فراموش شده‌اند.
وجه تمایز دارایی‌بافی
يكي از وجوه تمايز اين نوع بافت، رنگ‌آميزی پيش از شروع بافت است. نخ‌ها قبل از بافت به روش گره زدن رنگ مي‌شوند.
پیش از رنگ آمیزی الیاف را به دسته‌های مرتب تقسیم می‌کنند. سپس دسته‌های الیاف را از داخل دو تکه چوب که دارای سوراخ هستند عبور می‌دهند. این کار به نحوی انجام میشود که ابتدا و انتهای الیاف توسط چوب‌ها مهار شوند. به این ترتیب هنرمند به آسانی می‌تواند طرح را روی الیاف منتقل کند. سپس الیاف همرنگ را توسط نخ موم زده گره می‌زنند. این گره‌ها تا حدودی الیاف همرنگ را جدا نگه می‌دارند. سپس نوبت به جان بخشیدن به الیاف می‌رسد. در این هنگام الیاف را از دو تکه چوب باز می‌کنند و بر اساس رنگی که مد نظرشان است رنگ آمیزی می‌کنند. بستن و باز كردن اين كلاف‌ها و نخ‌ها سخت‌ترین و زمان‌برترین بخش کار است. مقدار فشار هنگام گره زدن به طرح و نقش بستگی دارد تا طيف رنگی مشخص به دست آيد.
برای رنگ آمیزی، الياف گره زده شده در خم رنگ فرو می‌رود. پس از خشك شدن، آن را باز می‌كنند. اين كار باعث مي‌شود تا هر كلاف طيف‌های متفاوتی از يک رنگ را به خود بگيرند. در گذشته اين كار با مواد طبيعی انجام می‌شد. برای تهیه رنگ آبی از نیل، برای رنگ قرمز از روناس و قرمز دانه و برای رنگ زرد از پوست درخت و گل استفاده می‌کردند. از مواد معدنی و خاکی مختلف نیز رنگ سیاه را تهیه می‌کردند. امروزه در كنار همه تغييرات در راه توليد، رنگ‌آميزي اين نوع بافت با مواد شيميایی انجام میشود. پس از رنگ آمیزی الیاف را می‌شویند تا رنگ روی آنها تثبیت شود. گام بعدی در دارایی بافی، بافت پارچه است که برای این کار ابتدا چله کشی انجام میشود. بعد نخ‌ها را به دستگاه دارایی بافی می‌بندند. پارچه دارایی حالت ارتجاعی دارند به همین دلیل طرح‌ها و نقش‌ها خیلی دقیق روی پارچه پیاده نمی‌شوند. طرح‌های دارایی معمولا ساده، هندسی و بزرگ هستند.
روش‌های دارایی بافی
دارايي‌بافي به 3 روش انجام مي‌شود؛ تار، پود و دوگانه تار و پود. تفاوت اين روش‌ها در استفاده از نخ‌هاي رنگ شده است.
دارایی بافی به روش تار
در این روش نخ‌های تار طبق نقشه و با نخ‌های غیر قابل نفوذی گره زده شده و سپس در حمام رنگ قرار می‌گیرند تا قسمت‌های بسته شده بدون رنگ باقی بماند. سپس چله کشی انجام میشود و نقوش در حین بافت پدید می‌آید. دارایی بافی به روش تار اولین نوع دارایی است و بیشتر در جنوب شرقی آسیا رواج دارد.
دارایی بافی به روش پود
در این روش نخ‌های پود روی یک قالب پیچیده می‌شوند. سپس دسته بندی شده و با نخ‌های غیر قابل نفوذ گره زده میشود و در خمره رنگ فرو می‌روند. این روش به کار بیشتری روی دستگاه نیاز دارد. زیرا هر گره باید در جای دقیق زده شود تا نقش ایجاد شود.
دارایی بافی به روش ترکیبی تار و پود
و در روش تركيبی ابتدا نخ‌های تار رنگ می‌شوند و روی دستگاه قرار می‌گیرند و سپس نخ‌های پود بر روی ماسوره‌ها قرار گرفته و پارچه بافته میشود. براي چله‌كشي داربستي از جنس چوب، به شكل مربع يا مستطيل ساخته و كار بافت انجام میشود. نخ‌ها در كنار هم قرار مي‌گيرند تا بتوان آنها را بر اساس نقشي كه بافنده در ذهن دارد، جمع كرد و كار بافت را انجام داد.
دارايي پود بسيار پركاربردتر و گران‌تر است. معمولا هم شكل كار به اينگونه است كه تارهاي رنگ شده ثابت قرار دارند. در حقيقت تنها پود آنهاست كه بافته مي‌شود. ضمن اينكه فقط قسمتی از تار با نوعي طراحی ابتدایی، كه اغلب لوزي شكل است، رنگ‌آميزی مي‌شود. پودها در بيشتر موارد ساده و بدون نقش هستند.
تعداد نخ‌هایی که بسته می‌شوند به ظرافت نقشی که بافته میشود، بستگی دارد. معمولا بین 10 تا 15 تار را در یک دسته قرار می‌دهند. اما در بهترین بافت فقط 3 تار در هر دسته قرار دارد.
در صورت پاره شدن تار در این بافت از گره برای ترمیم پارگی استفاده نمی‌شود. با استفاده از پودر پنبه و عسل آن را میچسبانند.
طيف رنگي كه از گره زدن حاصل مي‌شود را هيچ‌گاه نمي‌توان دو بار عين هم تكرار كرد. به همین دلیل نوع موج پارچه‌های بافته شده و رنگ بندی آنها متفاوت است. این موضوع باعث شده که دو پارچه دارايي كه دقيقا شبيه هم باشد را نتوان یافت. در حقيقت هر يك از اين بافت‌ها، يگانه‌اند و نظيري ندارند. البته اين روش را در آسياي شرقي، كه اين نوع بافت در آنجا هم ريشه و رواج دارد، «ايكات» مي‌نامند.
ريشه‌های تاريخی دارايی بافی
ايكات، كلمه اي با ريشه مالایی است و معناي آن گره زدن و رنگ زدن است، دقيقا همان كاری كه در دارایی، از صنايع دستی در حال فراموشی در ايران انجام میشود. این شیوه بافت در تعدادی از کشورهای جهان مرسوم است. خاستگاه دارایی بافی دقیقا مشخص نیست. برخی از محققان با توجه به پیچیدگی این بافت ابداع آن را به بیش از یک قوم نسبت می‌دهند. بر این اساس زادگاه واحدی برای آن قایل نیستند. این بافت قدمت 800 ساله دارد. نمونه‌های كهن اين نوع بافت در جزاير مالی و سوماترا ديده شده است. البته قديمی‌ترين دارایی بافته شده در جهان در مصر يافت شده است. تاريخ بافت آن را كارشناسان هزار و صد سال قبل از میلاد مي‌دانند. بافت اين نوع پارچه گويا در هزاره‌های قبلی كار رايجي بوده است. نمونه‌هاي بسيار شبيه به هم در هند، سومالي، افريقای غربی و حتي اسپانيا كشف شده است. البته با توجه به نام اصلی آن در زبان مالايي كه «منجيكات» گفته مي‌شود، اصالت آن را متعلق به اندونزی مي‌دانند.
وجه مشترك همه اين دارايی‌باف‌ها هم در ارزش مادی آنهاست. به واسطه ارزش مالی ابريشم، اين پارچه تا سده‌ها تنها توسط درباريان مورد استفاده قرار می‌گرفته است. در لباس‌های باشکوه رهبران قبایل نیز به کار می‌رفته است. ضمن اينكه برای آراستن پيشكش‌ها نيز از آنها بهره می‌بردند.
در ایران این هنر در زمان ساسانیان مرسوم شد. در گذشته زنان دارایی بافی را به صورت کارمزدی انجام می‌دادند. هر بافنده در هر روز حدود 180 گرم ابریشم مصنوعی را مصرف و دارایی تولید می‌کرد.
بازماندگان دارایی‌بافی در ايران
دارایی‌بافی پيش از انقلاب در بسياري از شهرها از جمله رشت، كاشان، اهواز و تبريز هم رواج داشت. با گذشت زمان اما در همه اين شهرها رو به فراموشی رفته است. در حال حاضر دارايي بافي از صنايع دستي خاص شهر و استان يزد است. حسين نيكخواه و مرحوم حاج رمضان رضایی از آخرين افرادی هستند كه اين هنر را انجام مي‌دادند.
بافت پارچه به روش دارايی زمان زيادي می‌برد. اگر از ابريشم خالص تهيه شده باشد، پارچه گراني است. همين موضوع باعث شده تا تنها قشر خاصی از جامعه توان خريد آن را داشته باشند. از طرفی بسياری از جوانان صبر و حوصله قدما را ندارند. آنها ترجيح می‌دهند كارشان سريع به درآمدزایی برسد. اينها از مهم‌ترين مسائلی است كه باعث شده دارایی‌بافی، مانند ده‌ها رشته ديگر از صنايع دستی ايران در خطر مرگ و فراموشی قرار گيرد.
کاربرد پارچه‌های دارایی بافی
پارچه دارایی معمولا در ابعاد عرض 90 سانتی متر و طول 30 متر بافته میشود. بسته به نوع مصرف در اندازه مورد نظر بریده شده و مورد استفاده قرار می‌گیرد.
از این پارچه‌ها به عنوان روتختي، بقچه، روميزي، چادر شب، آستری و به تازگي حتي مانتو و روسري هم استفاده مي‌شود.
نکات مهم درباره دارایی بافی
مهم‌ترین نکات در مورد هنر دارایی بافی عبارت‌اند از:
- امروزه مرکز اصلی دارایی بافی شهر یزد است.
- در بافت آن معمولا از نخ ابریشم استفاده میشود به علت گرانی این نوع نخ نام دارایی را به آن داده‌اند.
- امروزه در بافت آن از ابریشم مصنوعی و ویسکوز نیز استفاده میشود.
- علت خاص بودن این هنر در میان دیگر صنایع نساجی، انجام مرحله رنگرزی پیش از شروع بافت آن می‌باشد.
- دارایی بافی به سه شیوه بافت تار، بافت پود و ترکیبی از این دو قابل انجام است.
- از دارایی بافی در دوخت روتختی، رومیزی، چادر شب و حتی مانتو و روسری نیز استفاده میشود.
