خاتم کاری عبارت است از ساخت چند ضلعی‌‌های منظم و رنگین بر مبنای طرحی هندسی که به صورت موزاییکی یا مثلثی با یکدیگر، طرحی منظم، شکیل و چشم‌نواز را پدید می‌‌‌آورند.
خاتم کاری از جمله هنرهای اصیل ایرانی است و میتوان آن را به یکی از صدها نگین انگشتر صنایع دستی ایران تشبیه کرد. اغلب هنرمندان این رشته و خاتم سازان، منشأ و محل پیدایش این هنر بی‌بدیل را زادگاه حافظ، یعنی شهر زیبای شیراز میدانند و از صنایع دستی شیراز به حساب می‌آید. با این حال، امروزه این هنر زیبا در شهر اصفهان هم رونق بسیار زیادی پیدا کرده است تا جایی که میتوان این شهر تاریخی را پایگاه هنر خاتم کاری ایران به شمار آورد. در خاتم کاری خلاقیت و هنر دست خاتم ساز، منتهی به پدید آمدن محصولی زیبا، چشمگیر و نفیس از چند ماده اولیه ساده نظیر چوب انواع درختان، استخوان حیوانات مختلف و مفتولهای فلزی از جنس آلومینیوم، برنج و نقره میشود.
اگر بخواهیم به طور مختصر و مفید تعریفی بر خاتم کاری عرضه کنیم، میتوان گفت که خاتم کاری عبارت است از ساخت چند ضلعی‌‌های منظم و رنگین بر مبنای طرحی هندسی که به صورت موزاییکی یا مثلثی با یکدیگر، طرحی منظم، شکیل و چشم‌نواز را پدید می‌‌‌آورند.
در این مقاله تصمیم گرفتیم تا به صورت مفصل درباره خاتم کاری، این هنر دست ساز اصیل ایرانی بیشتر صحبت کنیم و به معرفی هدایای تبلیغاتی آراهنر بپردازیم، پس اگر شما هم شیفته انواع صنایع دستی کشور عزیزمان و بخصوص خاتم کاری هستید، تا انتهای این مقاله با ما همراه باشید.
هدایای تبلیغاتی خاتم آراهنر
در این بخش به معرفی انواع هدایای تبلیغاتی خاتم کاری آراهنر را می‌پردازیم که شما می‌توانید این بسته‌های تبلیغاتی نفیس را برای هدایای سازمانی و مدیریتی انتخاب کنید
بسته شکلات خوری خاتم و ترمه ابریشم
در این بسته از هدایای تبلیغاتی چوبی آراهنر یک عدد شکلات خوری خاتم و یک ترمه ابریشم در بسته‌بندی چوبی با روکش گالینگور قرار دارد.
بسته شکلات خوری وجاقلمی خاتم و سنگاب
این بسته بهترین هدیه تبلیغاتی نفیس و جذابی است که می‌تواند در قالب هدایای مدیریتی و سازمان هم قرار بگیرد. بسته شکلات خوری وجاقلمی خاتم و سنگاب نشان می‌دهید که شما چقدر برای مشتری‌های خود ارزش قائل هستید
شکلات خوری قلمزنی و جعبه خاتم و گلیم مغان
این مجموعه ترکیبی، برای هدیه‌های تبلیغاتی به ویژه برای مشتری‌های خاص‌تان هم مناسب و قابل توجه است. این بسته ترکیبی از صنایع دستی آراهنر است که در کنار هم یک مجموعه فوق‌العاده را تشکیل داده‌اند.
بسته گلدان فیروزه‌کوب، هاون میناکاری، جعبه خاتم و زعفران
جعبه شکلات خوریِ خاتم کاری شده، با گلدان مسی فیروزه کوب و سفره قلم کار که از هدایای تبلیغاتی خاص و مناسب میز پذیرایی است که مهرِ هویتِ ایرانی‌اش را مثل چراغی در طوفان در سینه می‌پروراند.
بسته گلدان فیروزه‌کوب، هاون میناکاری، جعبه خاتم و زعفران برآمده از هنر ایرانی است. مسگری در کنار خاتم کاری و فیروزه کوبی. صنعت و هنر تمدن ایرانی به همین اندازه با شکوه است. این بسته‌نماد تمدنی ایران کهن در هزاره‌ِ سوم است.
طلای سرخ ماهگونی (بسته زعفران و هاون نفیس)
طلای سرخ (بسته زعفران و هاون نفیس) مجموعه‌ای با ترکیبی از زعفران اعلای قائنات و یک هاون نفیس بسته بندی شده است. این بسته هدیه ای است کاملا ایرانی برای مهمانان شما قرار گرفته‌است.
در این مجموعه یک جعبه زیبای خاتمکاری که زعفران درآن جای داده شده هم قرار دارد.
در این بسته از هدایای تبلیغاتی خلاقانه تلاش شده تا ارزشمندترین گیاه قابل کشت ایران و هنر دست زیبای نقاشی بر روی هاون در قالبی متفاوت و با کیفیت ارائه شود.
خاتم چیست؟
همان طور که گفتیم، هنر خاتم سازی یکی از مهمترین و اصلیترین هنرهای دستی ایران به شمار میرود. این صنعت از نظر هنری ارزش فوق‌العاده زیادی دارد و سابقه آن در ایران به زمان‌های خیلی دور باز میگردد. به طورکلی به ترکیبی از چند ضلعی‌‌های منظم با تعداد اضلاع متفاوت که با استفاده از مواد اولیه مختلف و در رنگ‌‌های گوناگون ساخته میشود، خاتم می‌گویند. خاتم کاری جزو دست سازههای پرکار و دقیق است که ساخت آن نیازمند توجه و حوصله زیادی است.
در دائرة المعارف فارسی، خاتمکاری و خاتم‌‌سازی به این گونه تعریف شده است: « خاتم سازی، هنر آراستن سطح اشیاء با قرار دادن مثلثهای کوچک کنار هم دیگر، به گونهای شبیه به موزاییک است. در واقع، طرح‌‌های مختلف خاتم همیشه به صورت اشکال منظم هندسی بوده است که این اشکال هندسی، از قرار گرفتن مثلثهای کوچک در کنار هم نقش مییابند. این مثلثها را از انواع فلز، چوب یا استخوان حیوانات می‌‌سازند. در خاتم کاری، هرچه مثلثها ظریف‌‌تر و ریزتر باشند، خاتم مرغوب‌‌تر و نفیستر است.
تاریخچه خاتم کاری
تاریخ دقیق پیدایش هنر خاتم کاری مشخص نیست؛ برخی بر این باور هستند که ریشههای این هنر به زمان قبل از اسلام باز میگردد و برخی دیگر اعتقاد دارند که این هنر در زمان سلجوقیان پدید آمده است؛ اما مدارک و شواهد زیادی موجود است که می گوید پیشینه این هنر به زمان پیش از اسلام بر میگردد و در دوره سلجوقیان در ایران به صورت فراگیر در آمده است.
البته دوران شکوفایی این هنر در ایران در زمان زمامداری صفویان بوده است و پس از آن در دوره قاجاریه به دلیل بی توجهی درباریان به این هنر ، خاتم کاری مهجور شد ولی بعد از آن، در دوران پهلوی به همت شخص عطاالملک یک مدرسه هنرهای دستی تاسیس شد و دوباره هنر خاتم کاری احیا شد؛ در مدت زمانی که این هنر در اوج خود بود شاهکارهای بسیاری ساخته شد از جمله منبر خاتم کاری در مسجد جامع عتیق شیراز، درب‌‌های تالار آینه کاخ گلستان، سقف ایوان اصلی مسجد جامع عتیق شیراز، منبر چوبی مسجد لنبان اصفهان و غیره.
کاربردهای هنر خاتم کاری
در گذشته غالباً افراد ثروتمند میتوانستند صنایع دستی خاتم کاری را خریداری کنند زیرا این هنر بسیار گران قیمت و کمیاب بود. در آن زمان از خاتم برای تزئین قاب‌های نقاشی، دیوار و پنجره‌ها استفاده میشد تا جایی که قدیمیترین اثر خاتم موجود، مربوط به هزار سال پیش و در منبر مسجد عتیق شیراز وجود دارد.
امروزه هم در برخی محصولات خاص برای برخورداری از جلوه زیباتر، از خاتم استفاده میشود و به واسطه قیمت نسبتاً مناسب خاتم کاری، این هنر ایرانی در بسیاری از خانههای ایرانی یافت میشود و کاربردهای بسیاری در لوازم دکوری و کاربردی نظیر صفحههای شطرنج، جعبه جواهرات، ظروف شکلات خوری و غیره دارد.
یکی از کاربردهای مهم و اصلی محصولات خاتم کاری، در هدایای تبلیغاتی است که غالباً سازمانها و شرکتها به همکاران تجاری یا مشتریان خاص خود و یا حتی در مناسبتهای گوناگون به کارکنان شرکت اهدا میکنند. از جمله هدایای تبلیغاتی نمایشگاهی و سازمانی که توسط هنر خاتم کاری ساخته میشود، میتوان به قاب‌های خاتم کاری شده، ساعت خاتم، شکلات خوری خاتم، جای قلم خاتم، وسایل میز کار نظیر جا دستمالی خاتم کاری و چیزهایی از این دست اشاره کرد
مواد اولیه خاتم کاری
برای ساخت ظروف، لوازم و به طور کلی محصولات خاتم کاری، به مواد و ابزارآلات مختلفی نیاز داریم که از جمله آنها، سیریشم و لاک است، هم چنین برای تولید این محصول معمولاً از ابزارهای بومی نظیر انواع چوب گردو (قهوهای رنگ)، آبنوس (سیاه رنگ)، عناب (قهوهای مایل به قرمز)، شمشاد (زرد رنگ)، نارنج، کبوده و غیره هم استفاده میشود. انواع استخوان مانند عاج فیل، استخوان اسب و استخوان شتر و هم چنین مفتولهای فلزی از آلیاژ آلومینیوم، برنج و در برخی مواقع آلیاژ نقره هم در خاتم کاری کاربرد دارند.
ابزارآلات مورد نیاز برای ساخت خاتم
هم چنین برای ساخت خاتم باید یکسری ابزار ویژه در دسترس باشد که در ادامه به آنها اشاره میکنیم. از جمله ابزارهای مورد نیاز و ضروری برای ساخت صنایع دستی خاتمکاری میتوان به گیره فلزی، چکش، سوهان تیز ، اره سیم ساب دار، گاز انبر، متر فلزی، مثلث ساب، خط کش ثابت و خط کش تیردار، گونیا، مغار و پرگار اشاره کرد. خاتم کاری در اصفهان به این صورت است که در ابتدا خاتم ساز چوبهای رنگی نظیر نارنج، عناب، آبنوس، فوفل و غیره را به صورت نواری شکل و با ارتفاع ۶۰ سانتی متر برش می‌‌دهد و میگذارد تا خشک شوند.
در خاتم کاریهای نفیس و با کیفیت بالا از استخوان حیوانات هم استفاده میشود به این صورت که در ابتدا نوارهایی از استخوان شتر را به مدت ۳ ماه در آب آهک قرار میدهند تا رنگ آن به طور کامل سفید شود. پس از گذشت این مدت زمان، نوارهای چوب و استخوان را برش میدهند و سوهان کاری میکنند تا یک سطح مقطع مثلثی شکل و منظم حاصل شود که در اصطلاح سنتی به آن «شش» می‌گویند. این نوارهای ساخته شده از چوب و استخوان، در کنار نوار برنجی که به وسیله حدیده کردن کاملاً مانند قطعات چوب و استخوان شده است، به شکل یک چیدمان منظم و رنگی با یک لایه از چسب سریش در کنار هم قرار میگیرند.
سپس «ششهایی» که آماده شده‌اند با نخ بسته می‌‌شوند تا همان طور که خشک می‌‌شوند، محکم در کنار هم بچسبند و این روند تا ساخته شدن یک نقش گل مانند با ارتفاع ۶۰ سانتی متر ادامه پیدا می‌‌کند. پس از این که چند نقش گل مانند آماده شد، آنها را در کنار هم بین دو تخته می‌‌چینند و لابه لای آنها را به وسیله سریش یا چسب چوب پر میکنند و با استفاده از دستگاه پرس به صورت یک تکه در می‌‌‌آورند که در اصطلاح خاتم کاری به آن «قامه» گفته میشود.
سپس استاد خاتم کار به وسیله اره مویی لایههایی با ضخامت یک تا یک و نیم میلی متر را از سطح قامه میبرد. به این لایههای برش داده شده هم «لنگه» گفته میشود. پس از این که زیر ساخت کار آماده شد، خاتمها بر اساس رنگ، طرح، شکل و ابعاد به وسیله چسبهای مخصوص و با حرارت دادن بر روی زمینه کار چسبانده می‌‌شوند. پس از بتونه کاری، ساییدن و ترمیم سطح کار ، محصول خاتم کاری آماده شده و در آخر با یک لایه سیلر کیلر از پوشانده میشود .
در برخی موارد در محصولات خاتم کاری به جای آلیاژ برنج از آلیاژ طلا یا نقره نیز استفاده میکنند. توجه به این نکته نیز لازم است که اشیاء خاتم کاری شده به رطوبت و حرارت حساس هستند و در صورتی که از کیفیت خوبی برخوردار نباشند در چنین شرایطی، از سطح کار بلند می‌‌شوند و به اصطلاح می‌‌ریزند.
در ادامه به برخی نکات و مراحل مهم که در ساخت یک قطعه خاتم کاری شده حتماً باید در نظر گرفت اشاره میکنیم؛ بدیهی است که بی‌توجهی به این نکات می‌تواند باعث ایجاد مشکلاتی در پیکره این هنر اصیل شود:
- تهیه نقشه طرح خاتم کاری به منظور برای تعیین چگونگی چیدمان قطعات خاتم
- تهیه و آماده سازی مواد اولیه مورد نیاز بر اساس نوع کار و طرح مورد نظر
- پیچیدن خاتم یا قرار دادن قطعات در کنار هم (گلها)
- برش قطعات خاتم و پرس کردن آنها
- انتخاب زیر ساخت مناسب (سطحی که قرار است خاتم روی آن قرار بگیرد.)
- چسباندن برش‌‌های مختلف خاتم روی سطح زیر ساخت
- پرداخت خاتم و جلاکاری آن
رنگ‌‌های مورد استفاده در خاتم کاری
همان طور که میدانید استفاده از رنگ یکی از ویژگیهایی است که به خاتم کاری جلوهای زیبا و با شکوه می‌‌دهد. رنگ‌‌های به کار رفته در خاتم کاری از گذشته همگی منشأ طبیعی داشتند و خاتم سازان فقط رنگ سبز را با استفاده از رنگ زنگاری تهیه و استفاده می‌‌کردند.
انواع طرح‌‌های خاتم کاری
انواع طرح‌‌های خاتمکاری معمولاً به دو بخش نقش‌های متن و نقش‌های حاشیه تقسیم بندی میشود:
- طرح شمسه
- طرح لوزی
- طرح جوسیمی
- طرح خورشیدی
- طرح طاقی
- طرح توگلو
مهمترین نمونه‌‌های خاتم کاری
از مهمترین نمونه‌‌های خاتم کاری میتوان موارد زیر را نام برد:
- خاتم نه گلی ساده
- خاتم ابری
- خاتم شش ضلعی با لغت قمی
- خاتم گره
نکات مهم برای تشخیص یک محصول خاتم کاری شده مرغوب
در هنگام خرید هدیه صنایع دستی خاتم کاری باید به نکات مهمی که در ادامه به آنها اشاره میکنیم، توجه کنید:
اولین و مهمترین نکته در خصوص یک محصول خاتم کاری شده مرغوب، توجه به اشکال ترسیم شده روی خاتم است. نکته مهم بعدی که در هنگام بررسی یک محصول خاتم کاری شده باید به آن توجه داشته باشیم، متقارن بودن گلهای رسم شده روی زیر ساخت، از نظر مهندسی و نجاری است چرا که اگر نقوش روی محصول یک شکل و قرینه نباشند، علاوه بر کاهش زیبایی محصول خاتم کاری، از کیفیت محصول هم کاسته میشود.
یکی دیگر از نکات بسیار مهم این است که به هر میزان که مثلثهای کار شده روی خاتم کوچکتر و ظریف‌‌تر باشند، محصول نهایی از ارزش و کیفیت بیشتری برخوردار خواهد بود. هم چنین، چسب به کار رفته برای زیرساخت خاتم کاری، باید از میان چسبهای مرغوب و قوی و نیز سازگار با مواد اولیه مورد استفاده در خاتم کاری انتخاب شود. از دیگر نکات مهم که باید به آن توجه کنید، هموار بودن سطح خاتم، چیدمان و قرینه سازی و موزون بودن نقوش و نیز دقت در برش است .
سوالات متداول درباره خاتم کاری
منشا خاتم کاری، شهر شیراز است ولی امروزه این هنر در شهر اصفهان هم رونق فراوانی دارد.
خاتم کاری عبارت است از ساخت چند ضلعی های منظم و رنگین بر مبنای طرحی هندسی که به صورت موزاییکی یا مثلثی با یکدیگر، طرحی منظم، شکیل و چشم نواز را پدید می آورند.
انواع طرح های خاتم کاری به دو گروه طرح های نقش و طرح های حاشیه تقسیم می شوند و عبارتند از طرح های شمسه، لوزی، جوسیمی، طاقی و توگلو.
خاتم نه گلی ساده، خاتم ابری، خاتم شش ضلعی با لغت قمی و خاتم گره
نکات مهم درباره خاتم کاری
صنایع دستی ایران یکی از پرآوازهترین هنرهای دست‌ساز در دنیاست. اصالت و منحصر به فرد بودن از ویژگیهای همه دست سازههای ایرانی از جمله هنر خاتم کاری است.
گفته میشود که زادگاه هنر خاتم کاری، شهر شیراز است ولی هم اکنون هنرمندان دیگر شهرها خصوصاً اصفهان نیز به این صنعت مشغول هستند.
چوب، استخوان، رنگ و … از مواد اولیه مورد نیاز برای خاتم کاری است. در این هنر لایههای نازکی از مواد اولیه به شکل اشکال هندسی و در رأس آنها مثلث، در کنار یکدیگر قرار میگیرند تا طرح‌‌های بی نظیر و زیبایی را خلق کنند.
