صنایع‌دستی

خاتم کاری چیست؟

خاتم کاری چیست؟
لوگوی اراهنر

 خاتم کاری عبارت است از ساخت چند ضلعی‌‎‌های منظم و رنگین بر مبنای طرحی هندسی که به صورت موزاییکی یا مثلثی با یکدیگر، طرحی منظم، شکیل و چشم‌نواز را پدید می‌‌‌آورند.

خاتم کاری از جمله هنرهای اصیل ایرانی است و می‌‌توان آن را به یکی از صدها نگین انگشتر صنایع دستی ایران تشبیه کرد. اغلب هنرمندان این رشته و خاتم سازان، منشأ و محل پیدایش این هنر بی‌بدیل را زادگاه حافظ، یعنی شهر زیبای شیراز می‌‎دانند و از صنایع دستی شیراز به حساب می‌آید. با این حال، امروزه این هنر زیبا در شهر اصفهان هم رونق بسیار زیادی پیدا کرده است تا جایی که می‌‎توان این شهر تاریخی را پایگاه هنر خاتم کاری ایران به شمار آورد. در خاتم کاری خلاقیت و هنر دست خاتم ساز، منتهی به پدید آمدن محصولی زیبا، چشمگیر و نفیس از چند ماده اولیه ساده نظیر چوب انواع درختان، استخوان حیوانات مختلف و مفتول‌‎های فلزی از جنس آلومینیوم، برنج و نقره می‎‌شود.

اگر بخواهیم به طور مختصر و مفید تعریفی بر خاتم کاری عرضه کنیم، می‌‌‎‌توان گفت که خاتم کاری عبارت است از ساخت چند ضلعی‌‎‌های منظم و رنگین بر مبنای طرحی هندسی که به صورت موزاییکی یا مثلثی با یکدیگر، طرحی منظم، شکیل و چشم‌نواز را پدید می‌‌‌آورند.

در این مقاله تصمیم گرفتیم تا به صورت مفصل درباره خاتم کاری، این هنر دست ساز اصیل ایرانی بیشتر صحبت کنیم و به معرفی هدایای تبلیغاتی آراهنر بپردازیم، پس اگر شما هم شیفته انواع صنایع دستی کشور عزیزمان و بخصوص خاتم کاری هستید، تا انتهای این مقاله با ما همراه باشید.

بسته شکلات خوری خاتم و ترمه ابریشم (ٰV239)

بسته شکلات خوری خاتم و ترمه ابریشم

در این بسته از هدایای تبلیغاتی چوبی آراهنر یک عدد شکلات خوری خاتم و یک ترمه ابریشم در بسته‌بندی چوبی با روکش گالینگور قرار دارد.

بسته شکلات خوری وجاقلمی خاتم و سنگاب (151)

بسته شکلات خوری وجاقلمی خاتم و سنگاب

این بسته بهترین هدیه تبلیغاتی نفیس و جذابی است که می‌تواند در قالب هدایای مدیریتی و سازمان هم قرار بگیرد. بسته شکلات خوری وجاقلمی خاتم و سنگاب  نشان می‌دهید که شما چقدر برای مشتری‌های خود ارزش قائل هستید

شکلات خوری قلمزنی و جعبه خاتم و گلیم سیرجان (118)

شکلات خوری قلمزنی و جعبه خاتم و گلیم مغان

این مجموعه ترکیبی، برای هدیه‌های تبلیغاتی به ویژه برای مشتری‌های خاص‌تان هم مناسب و قابل توجه است. این بسته ترکیبی از صنایع دستی آراهنر است که در کنار هم یک مجموعه فوق‌العاده را تشکیل داده‌اند.

بسته گلدان فیروزه‌کوب، هاون میناکاری، جعبه خاتم و زعفران (153)

بسته گلدان فیروزه‌کوب، هاون میناکاری، جعبه خاتم و زعفران

جعبه‌ شکلات‌ خوریِ خاتم ‌کاری ‌شده، با گلدان مسی فیروزه ‌کوب و سفره‌ قلم‌ کار که از هدایای تبلیغاتی خاص و مناسب میز پذیرایی است که مهرِ هویتِ ایرانی‌اش را مثل چراغی در طوفان در سینه می‌پروراند.

بسته گلدان فیروزه‌کوب، هاون میناکاری، جعبه خاتم و زعفران برآمده از هنر ایرانی است. مسگری در کنار خاتم ‌کاری و فیروزه‌ کوبی. صنعت و هنر تمدن ایرانی به همین اندازه با شکوه است. این بسته‌نماد تمدنی ایران کهن در هزاره‌ِ سوم است.

طلای سرخ ماهگونی (بسته زعفران و هاون نفیس)

طلای سرخ ماهگونی (بسته زعفران و هاون نفیس)

طلای سرخ (بسته زعفران و هاون نفیس) مجموعه‌ای‌ با ترکیبی از زعفران اعلای قائنات و یک هاون نفیس بسته بندی شده است. این بسته هدیه ای است کاملا ایرانی برای مهمانان شما قرار گرفته‌است.

در این مجموعه یک جعبه زیبای خاتم‌کاری که زعفران درآن جای داده شده هم قرار دارد.

در این بسته از هدایای تبلیغاتی خلاقانه تلاش شده تا ارزشمندترین گیاه قابل کشت ایران و هنر دست زیبای نقاشی بر روی هاون در قالبی متفاوت و با کیفیت ارائه شود.

خاتم چیست؟

همان طور که گفتیم، هنر خاتم‌ سازی یکی از مهم‌‌ترین و اصلی‎‌ترین هنرهای دستی ایران به شمار می‎رود. این صنعت از نظر هنری ارزش فوق‌العاده زیادی دارد و سابقه آن در ایران به زمان‌های خیلی دور باز می‌‎گردد.  به ‌طورکلی به ترکیبی از چند ضلعی‌‌های منظم با تعداد اضلاع متفاوت که با استفاده از مواد اولیه مختلف و در رنگ‌‌های گوناگون ساخته می‌‎شود، خاتم می‎گویند. خاتم کاری جزو دست سازه‎‌های پرکار و دقیق است که ساخت آن نیازمند توجه و حوصله زیادی است.

در دائرة المعارف فارسی، خاتم‌‌کاری و خاتم‌‌سازی به این گونه تعریف شده است: « خاتم سازی، هنر آراستن سطح اشیاء با قرار دادن مثلث‌های کوچک کنار هم دیگر، به گونه‎ای شبیه به موزاییک است. در واقع، طرح‌‌های مختلف خاتم همیشه به صورت اشکال منظم هندسی بوده‌ است که این اشکال هندسی، از قرار گرفتن مثلث‌‌های کوچک در کنار هم نقش می‌‎یابند. این مثلث‌‌ها را از انواع فلز، چوب یا استخوان حیوانات می‌‌سازند. در خاتم کاری، هرچه مثلث‌ها ظریف‌‌تر و ریزتر باشند، خاتم مرغوب‌‌تر و نفیس‌‎تر است. 

طرح خاتم

تاریخچه خاتم کاری

تاریخ دقیق پیدایش هنر خاتم کاری مشخص نیست؛ برخی بر این باور هستند که ریشه‌‎های این هنر به زمان قبل از اسلام باز می‎‌گردد و برخی دیگر اعتقاد دارند که این هنر در زمان سلجوقیان پدید آمده است؛ اما مدارک و شواهد زیادی موجود است که می گوید پیشینه این هنر به زمان پیش از اسلام بر می‎‌گردد و در دوره سلجوقیان در ایران به صورت فراگیر در آمده است.  

البته دوران شکوفایی این هنر در ایران در زمان زمامداری صفویان بوده است و پس از آن در دوره قاجاریه به دلیل بی توجهی درباریان به این هنر ، خاتم کاری مهجور شد ولی بعد از آن، در دوران پهلوی به همت شخص عطاالملک یک مدرسه هنرهای دستی تاسیس شد و دوباره هنر خاتم کاری احیا شد؛ در مدت زمانی که این هنر در اوج خود بود شاهکارهای بسیاری ساخته شد از جمله منبر خاتم کاری در مسجد جامع عتیق شیراز، درب‌‌های تالار آینه کاخ گلستان، سقف ایوان اصلی مسجد جامع عتیق شیراز، منبر چوبی مسجد لنبان اصفهان و غیره.

درب‌‌های تالار آینه کاخ گلستان

کاربردهای هنر خاتم کاری

در گذشته غالباً افراد ثروتمند می‌‎توانستند صنایع دستی خاتم کاری را خریداری کنند زیرا این هنر بسیار گران قیمت و کمیاب بود. در آن زمان از خاتم برای تزئین قاب‌های نقاشی، دیوار و پنجره‌ها استفاده می‌‎شد تا جایی که قدیمی‎‌ترین اثر خاتم موجود، مربوط به هزار سال پیش و در منبر مسجد عتیق شیراز وجود دارد.

امروزه هم در برخی محصولات خاص برای برخورداری از جلوه زیباتر، از خاتم استفاده می‌شود و به واسطه قیمت نسبتاً مناسب خاتم کاری، این هنر ایرانی در بسیاری از خانه‎‌های ایرانی یافت می‌‌شود و کاربردهای بسیاری در لوازم دکوری و کاربردی نظیر صفحه‌‎های شطرنج، جعبه جواهرات، ظروف شکلات خوری و غیره دارد.

یکی از کاربردهای مهم و اصلی محصولات خاتم کاری، در هدایای تبلیغاتی است که غالباً سازمان‌‎ها و شرکت‌‎ها به همکاران تجاری یا مشتریان خاص خود و یا حتی در مناسبت‌‎های گوناگون به کارکنان شرکت اهدا می‌‎کنند. از جمله هدایای تبلیغاتی نمایشگاهی و سازمانی که توسط هنر خاتم کاری ساخته می‎‌شود، می‌توان به قاب‎‌های خاتم کاری شده، ساعت خاتم، شکلات خوری خاتم، جای قلم خاتم، وسایل میز کار نظیر جا دستمالی خاتم کاری و چیزهایی از این دست اشاره کرد

ست مدیریتی خاتم

مواد اولیه خاتم کاری

برای ساخت ظروف، لوازم و به طور کلی محصولات خاتم کاری، به مواد و ابزارآلات مختلفی نیاز داریم که از جمله آن‎‌ها، سیریشم و لاک است، هم چنین برای تولید این محصول معمولاً از ابزارهای بومی نظیر انواع چوب گردو (قهوه‎ای رنگ)،  آبنوس (سیاه رنگ)، عناب (قهوه‎ای مایل به قرمز)، شمشاد (زرد رنگ)، نارنج، کبوده و غیره هم استفاده می‎‌شود.  انواع استخوان مانند عاج فیل، استخوان اسب و استخوان شتر و هم چنین مفتول‌‎های فلزی از آلیاژ آلومینیوم، برنج و در برخی مواقع آلیاژ نقره هم در خاتم کاری کاربرد دارند.

ابزارآلات مورد نیاز برای ساخت خاتم

هم چنین برای ساخت خاتم باید یکسری ابزار ویژه در دسترس باشد که در ادامه به آن‎‌ها اشاره می‌‎کنیم. از جمله ابزارهای مورد نیاز و ضروری برای ساخت صنایع دستی خاتم‌کاری می‌‌توان به گیره فلزی، چکش، سوهان تیز ، اره سیم ساب دار، گاز انبر، متر فلزی، مثلث ساب، خط کش ثابت و خط کش تیردار، گونیا، مغار و پرگار اشاره کرد. خاتم کاری در اصفهان به این صورت است که در ابتدا خاتم ساز چوب‎‌های رنگی نظیر نارنج، عناب، آبنوس، فوفل و غیره را به صورت نواری شکل و با ارتفاع ۶۰ سانتی متر برش می‌‌دهد و می‎‌گذارد تا خشک شوند.

در خاتم کاری‎‌های نفیس و با کیفیت بالا از استخوان حیوانات هم استفاده می‌‌شود به این صورت که در ابتدا نوارهایی از استخوان شتر را به مدت ۳ ماه در آب آهک قرار می‌‎دهند تا رنگ آن به طور کامل سفید شود. پس از گذشت این مدت زمان، نوارهای چوب و استخوان را برش می‌‎دهند و سوهان کاری می‌‌کنند تا یک سطح مقطع مثلثی شکل و منظم حاصل شود که در اصطلاح سنتی به آن «شش» می‌گویند. این نوارهای ساخته شده از چوب و استخوان، در کنار نوار برنجی که به وسیله حدیده کردن کاملاً مانند قطعات چوب و استخوان شده است، به شکل یک چیدمان منظم و رنگی با یک لایه از چسب سریش در کنار هم قرار می‎‌گیرند.

سپس «شش‎‌هایی» که آماده شده‎اند با نخ بسته می‌‌شوند تا همان طور که خشک می‌‎شوند، محکم در کنار هم بچسبند و این روند تا ساخته شدن یک نقش گل مانند با ارتفاع ۶۰ سانتی متر ادامه پیدا می‌‌کند. پس از این که چند نقش گل مانند آماده شد، آن‎‌ها را در کنار هم بین دو تخته می‌‌چینند و لابه لای آن‌‌‎ها را به وسیله سریش یا چسب چوب پر می‌کنند و با استفاده از دستگاه پرس به صورت یک تکه در می‌‎آورند که در اصطلاح خاتم کاری به آن «قامه» گفته می‌‌شود.

سپس استاد خاتم کار به وسیله اره مویی لایه‎‌هایی با ضخامت یک تا یک و نیم میلی متر را از سطح قامه می‌‎برد. به این لایه‌‎های برش داده شده هم «لنگه» گفته می‌‎شود. پس از این که زیر ساخت کار آماده شد، خاتم‎‌ها بر اساس رنگ، طرح، شکل و ابعاد به وسیله چسب‌‎های مخصوص و با حرارت دادن بر روی زمینه کار چسبانده می‌‌شوند. پس از بتونه کاری، ساییدن و ترمیم سطح کار ، محصول خاتم کاری آماده شده و در آخر با یک لایه سیلر کیلر از پوشانده می‌‌شود .

در برخی موارد در محصولات خاتم کاری به جای آلیاژ برنج از آلیاژ طلا یا نقره نیز استفاده می‎‌کنند. توجه به این نکته نیز لازم است که اشیاء خاتم کاری شده به رطوبت و حرارت حساس هستند و در صورتی که از کیفیت خوبی برخوردار نباشند در چنین شرایطی، از  سطح کار بلند می‌‎شوند و به اصطلاح می‌‌ریزند.

در ادامه به برخی نکات و  مراحل مهم که در ساخت یک قطعه خاتم کاری شده حتماً باید در نظر گرفت اشاره می‌‎کنیم؛ بدیهی است که بی‌توجهی به این نکات می‌‎تواند باعث ایجاد مشکلاتی در پیکره این هنر اصیل ‌شود:

  1. تهیه نقشه طرح خاتم کاری به منظور برای تعیین چگونگی چیدمان قطعات خاتم
  2. تهیه و آماده سازی مواد اولیه مورد نیاز بر اساس نوع کار و طرح مورد نظر
  3. پیچیدن خاتم یا قرار دادن قطعات در کنار هم (گل‎‌ها)
  4. برش قطعات خاتم و پرس کردن آن‎‌ها
  5. انتخاب زیر ساخت مناسب (سطحی که قرار است خاتم روی آن قرار بگیرد.)
  6. چسباندن برش‌‌های مختلف خاتم روی سطح زیر ساخت
  7. پرداخت خاتم و جلاکاری آن
محصول خاتم کاری

رنگ‌های مورد استفاده در خاتم کاری

همان طور که می‌‎دانید استفاده از رنگ یکی از ویژگی‌‎هایی است که به خاتم کاری جلوه‌‎ای زیبا و با شکوه می‌‎دهد. رنگ‌‎های به کار رفته در خاتم کاری از گذشته همگی منشأ طبیعی داشتند و خاتم سازان فقط رنگ سبز را با استفاده از رنگ زنگاری تهیه و استفاده می‌‌کردند.

انواع طرحهای خاتم کاری

انواع طر‎ح‌های خاتم‌کاری معمولاً به دو بخش نقش‌های متن و نقش‌های حاشیه تقسیم بندی می‎‌شود:

  •   طرح شمسه 
  •  طرح لوزی
  •  طرح جوسیمی
  •  طرح خورشیدی 
  •  طرح طاقی
  •   طرح توگلو

مهم‌ترین نمونه‌‌های خاتم کاری

از مهم‌‎ترین نمونه‌‎های خاتم کاری  می‌‎توان موارد زیر را نام برد:

  • خاتم نه گلی ساده
  • خاتم ابری
  • خاتم شش ضلعی با لغت قمی
  • خاتم گره

نکات مهم برای تشخیص یک محصول خاتم کاری شده مرغوب

در هنگام خرید هدیه صنایع دستی خاتم کاری باید به نکات مهمی که در ادامه به آن‌‎ها اشاره می‌‎کنیم، توجه کنید:

اولین و مهم‌‎ترین نکته در خصوص یک محصول خاتم کاری شده مرغوب، توجه به اشکال ترسیم شده روی خاتم است. نکته مهم بعدی که در هنگام بررسی یک محصول خاتم کاری شده  باید به آن توجه داشته باشیم، متقارن بودن گلهای رسم شده روی زیر ساخت، از نظر مهندسی و نجاری است چرا که اگر نقوش روی محصول یک شکل و قرینه نباشند، علاوه بر کاهش زیبایی محصول خاتم کاری، از کیفیت محصول هم کاسته می‎‌شود.

یکی دیگر از نکات بسیار مهم این است که به هر میزان که مثلث‌های کار شده روی خاتم کوچک‌‎تر و ظریف‌‎تر باشند، محصول نهایی از ارزش و کیفیت بیشتری برخوردار خواهد بود. هم چنین، چسب به کار رفته برای زیرساخت خاتم کاری، باید از میان چسب‌‎های مرغوب و قوی و نیز سازگار با مواد اولیه مورد استفاده در خاتم کاری انتخاب شود. از دیگر نکات مهم که باید به آن توجه کنید، هموار بودن سطح خاتم، چیدمان و قرینه سازی و موزون بودن نقوش و نیز دقت در برش است .

سوالات متداول درباره خاتم کاری

منشا خاتم کاری، شهر شیراز است ولی امروزه این هنر در شهر اصفهان هم رونق فراوانی دارد.

خاتم کاری عبارت است از ساخت چند ضلعی های منظم و رنگین بر مبنای طرحی هندسی که به صورت موزاییکی یا مثلثی با یکدیگر، طرحی منظم، شکیل و چشم نواز را پدید می آورند.

انواع طرح های خاتم کاری به دو گروه طرح های نقش و طرح های حاشیه تقسیم می شوند و عبارتند از طرح های شمسه، لوزی، جوسیمی، طاقی و توگلو.

خاتم نه گلی ساده، خاتم ابری، خاتم شش ضلعی با لغت قمی و خاتم گره

نکات مهم درباره خاتم کاری

صنایع دستی ایران یکی از پرآوازه‌‎ترین‎ هنرهای دست‌ساز در دنیاست. اصالت و منحصر به فرد بودن از ویژگی‌‎های همه دست سازه‎های ایرانی از جمله هنر خاتم کاری است.

گفته می‌‎شود که زادگاه هنر خاتم کاری، شهر شیراز است ولی هم اکنون هنرمندان دیگر شهرها خصوصاً اصفهان نیز به این صنعت مشغول هستند.

چوب، استخوان، رنگ و … از مواد اولیه مورد نیاز برای خاتم کاری است. در این هنر لایه‎های نازکی از مواد اولیه به شکل اشکال هندسی و در رأس آن‎ها مثلث، در کنار یکدیگر قرار می‎گیرند تا طرح‌‎های بی نظیر و زیبایی را خلق کنند.  

author-avatar

درباره آراهنر

آرا هنر فاخر ایرانی با هدف حمایت از کالای ایرانی و عرضه متفاوت هدایای تبلیغاتی دست‌ساز نفیس و صنایع دستی شهرهای مختلف در قالب جدید و بسته‌بندی‌های فاخر تاسیس شده‌ است. در طراحی این محصولات سعی کردیم تا فرهنگ و هنر دیرین و فاخر ایرانیان در قالبی نفیس ارائه شود. تلاش ما در حوزه تولید هدایا و محصولات فرهنگی هنری، عرضه بسته‌هایی با ایده‌هایی خلاق و متفاوت، حمایت از تولیدات داخلی و گشودن افقی تازه در بازار هدایایی تبلیغاتی بوده است.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *