صنایع دستی به هر آن چيزی گفته مي‌شود كه به دست بشر، برای استفاده ساخته شده است. طبيعی است كه تاریخچه صنایع دستی به درازای عمر بشر و آغاز سكونت خواهد بود. اين موضوع تاريخچه صنایع دستی را به بيش از 10 هزار سال پيش می‌رساند.
بی‌شک نمی‌توان تاریخچه‌ای یكسان برای همه صنایع دستی يا همه كشورها پيدا كرد. كشورهايی با تمدن كهن، تاريخچه و آثار بيشتری را از آن خود كرده‌اند. هرچند كه در منطقه‌ای مانند خاورمیانه كه بر اساس شواهد موجود از نخستين سكونتگاه‌های بشر بوده، تاريخچه صنایع دستی با كمی تفاوت و بر اساس آثاری گوناگون معرفی شده است. در حقيقت كشورهای همسايه اين منطقه شباهت‌های بسياری در اين حوزه دارند.
استخوان حیوانات تقريبا اولين ماده‌ای بوده كه انسان‌ها براي ساخت لوازم از آن بهره برده‌اند. اين لوازم بيشتر براي شكار و دفاع ساخته شده‌اند. در حقيقت اولين ساخته‌های دست بشر كه تاكنون كشف شده، از اين دسته‌اند. در غار «هوتو» كه «كمربند» نيز ناميده می‌شود، نمونه‌هايی از اين آثار كشف شده‌اند. اين غار در نزديكی «بهشهر» در استان مازندران قرار دارد. آثار كشف شده بيشتر شبيه به داس است و قدمت آنها به 6 هزار سال پيش برمی‌گردد.
بررسي‌های باستان‌شناسان در بخش‌های ديگر كشور، نتايج جالب ديگری به همراه داشته است. در غرب ايران و در غارهايی در رشته كوه‌های زاگرس، آثاری سفالی كشف شده است. اين آثار ناهموارند و پخت آنها نسبت به سفال‌های امروزی كمتر بوده است. اين آثار نشان می‌دهد تاريخچه صنايع دستي در ايران به پيش از عصر فلز مربوط است.
نقش فلز در تاریخچه صنایع دستی
در عصر فلز و مفرغ، صنایع دستی تغییرات بسياری كرد. اين مواد در ابتدا فقط برای ساخت اسلحه و ابزار دفاعی ساخته می‌شد. با گذشت زمان اما انواع فلز برای ساخت اقامتگاه‌ها، ابزار روزمره و حتی زیورآلات به كار گرفته شد. نمونه‌هايی از اين ابزار در اكتشافات باستان‌شناسی در شوش به دست آمده است.
بر اساس همین كشفیات، باستان‌شناسان مطرح جهان معتقدند پس از كشف روش‌های استفاده از انواع فلز، سفال‌گری در ميان ايرانيان، جان تازه‌ای گرفت. نمونه‌های كشف شده در تپه «سيلک» نشان می‌دهد سفال‌ها در حدود 3 هزار سال ق.م كاملا حرفه‌ای شده‌اند. اين موضوع نشان از ساخت ابزاری شبيه به چرخ سفال امروزی دارد. نمونه‌های لعاب‌داری هم در اطراف دامغان كشف شده كه 5 هزار سال ق.م ساخته شده‌اند.
بر اساس كشفيات گسترده باستان‌شناسان تاريخچه صنايع دستی در سال‌های اخير شفاف‌تر شده است. «مس» فلز ديگری است كه به سرعت در ميان ايرانيان رواج مي‌يابد. از آن در ساخت ابزار روزمره و دفاعی استفاده مي‌شود. در اين زمان است كه طلا كشف و ارزش آن شناخته می‌شود. زيورآلات‌گرانبها ساخته و كم‌كم در دربار پادشاهان گسترش می‌يابد.
جام طلايی مارليک كه از تپه‌های مارليک، در اطراف رودبار كشف شده، متعلق به 3 هزار سال ق.م است. اين جام، نمونه‌اي زيبا برای تكميل شطرنج تاريخچه صنايع دستی ايرانی است. «تكوک‌ها » و جام «حسنلو» نمونه‌های زرين ديگری هستند كه تقريبا در دوره‌ای مشابه با جام مارليک ساخته شده‌اند.
البته نمونه‌های نقره‌ای يا «سيمين» هم در سايت‌های مطرح باستان‌شناسی ايران كشف شده‌اند. سن چند نمونه محدود اين آثار به 10 هزار سال ق.م می‌رسد. با اين وجود رواج و استفاده فراوان از آنها تقريبا همپای طلا بوده است. نمونه‌های بسیاری از اين آثار در حال حاضر در موزه‌های مطرح جهان به نمايش گذاشته شده است.
در اين ميان، هنرمندان و صنعت‌گران روش‌های بسياری را براي زيباساختن انواع فلز كشف كردند. روش‌هايی كه خود به يكی از شاخه‌های صنایع دستی بدل شدند. ميناكاری از آن جمله است. آراستن مس، نقره و طلا با مس كه هنری ارزشمند و گرانقيمت است. برای اين هنر در تاريخچه صنايع دستی قدمتی 5 هزار ساله قائلند.
جايگاه فرش در تاريخچه صنايع دستی
نمی‌توان از تاريخچه صنايع دستی صحبت كرد و از كنار فرش ايرانی بی‌تفاوت گذشت. باستان‌شناسان متفق‌القول معتقدند مهد بافت فرش، آسيا بوده است. «گزنفون» تاريخ‌نگار يونانی در حدود 350 سال ق.م از كلمه «قاليچه» استفاده كرده و گفته ايرانی‌های آن را در بستر خود می‌اندا‌خته‌اند تا نرم باشد.
قديمی‌ترين نمونه فرش كشف شده در جهان «پازريک» نام دارد. اين فرش در سیبری كشف شده است. كارشناسان آن را متعلق به ايران و زمان بافت آن را دوره هخامنشی اعلام كرده‌اند. بر اساس تاريخچه صنایع دستی موجود، بعدها و در جريان جنگ‌ها صليبی، اين بافته به اروپا هم راه پيدا كرد. هرچند در ابتدا جز غنايم جنگی بود اما با گذشت زمان شرايط تغيير كرد. از آن به عنوان كالايی باارزش سخن گفته می‌شد. بازرگانان بسياری براي خريد آن راهی جاده ابريشم می‌شدند و به ايران می‌رسيدند. در حال حاضر نفيس‌ترين فرش‌های ايرانی در تبريز و قم بافته می‌شود.
تاریخچه صنایع دستی در عصر معاصر
همانطور كه گفته شد، انواع فلزات، سفال و فرش قديمی‌ترين صنایع دستی ايرانی هستند. اين نمونه‌ها در تاریخچه صنايع دستی در صدر قرار دارند. با توجه به گستردگی انواع صنايع دستی به ايران، بيان تاريخچه همه آنها در يك مقاله امكان‌پذير نيست. هرآنچه تا به حال گفته شد متعلق به دوران كهن و چند هزار سال پيش بود اما همه انواع صنایع دستی چنين گذشته‌ای ندارند. بسياری از آنها از كشفيات و هنرهای اساتيد و هنرمندان دوره‌های صفوی و قاجاريه است. در تاریخچه صنايع دستی اصفهان و خراسان، نمونه‌هايی در اين گروه قرار دارد. فيرزوه‌كوبی نمونه‌ای از اين هنرهاست.
بسياري از رشته‌های هنری در تاريخچه صنايع دستی قدمتی كهن دارند. با اين وجود بسياری از جوانان اين فعاليت‌ها را به‌روز كرده‌اند. انواع هنرها را با هم درآميخته‌اند. با اين كار هم به حفظ سنت‌ها كمک كرده‌اند و هم بازار روز را به دست آورده‌اند.
