
حصیر، بافتهای هنرمندانه از گیاهان

- آنچه در این مقاله میخوانیم

منظور از حصیربافی بافتن رشتهها و بافتهای حاصل از الیاف گیاهی است. این الیاف با استفاده از ابزارهای ساده دستی تبدیل به زیرانداز، سبد و انواع سفره حصیری میشوند. پیش از آن که ماشین آلات حرفهای به چرخه تولید وارد شوند افراد از ماشین آلات بسیار ساده و دست برای تهیه ملزومات زندگی خود استفاده میکردند. در صورتی که ملزومات زندگی با اتکای به هنر و قدرت دست ساخته شود از ارزش و محبوبیت بالایی برخوردار خواهد شد. این نوع صنایع دستی دارای ارزش فراوان هنری و اقتصادی هستند. یکی از کهنترین هنرهای صنایع دستی دردنیا حصیربافی است. حصیربافی محصولی حاصل از الیاف گیاهی است که در طرحهای مختلف با رنگهای مختلف ساخته خواهد شد. هرچه ذوق و هنر سازنده بیشتر باشد قطعا حصیر ساخته شده از شکل و ظاهر بسیار زیباتری برخوردار خواهد بود. هنر حصیربافی اغلب در کشورهای آسیایی و آفریقایی اجرا میشود. اما جالب است بدانید این محصولات دارای ماندگاری بالایی نیستند ولی در هوای رطوبتی میتوانید از آن بیشتر و با طول عمر بالاتری استفاده نمائید. این محصولات حصیربافی به صورت سبد، سفره، کیف و ملزومات دیگربرای افراد مختلف قابل استفاده هستند
بافتن انواع زیرانداز از ساقه و برگ گیاهان، از کهنترین فعالیتهای انسان برای داشتن یک زیرانداز است. آنچه امروزه آن را حصیر مینامیم و هنوز از آن استفاده میکنیم. مواد اولیه بافت انواع حصیر در کشورهای مختلف، تفاوتهایی داشته و دارد. به عنوان مثال در شرق آسیا از ساقه بامبو استفاده میشود. در جنوب ایران، برگهای درختان نخل بیشترین نقش را در بافت دارند. جنس آنها هرچه که باشد، امروزه این بافت، به تولید نوعی خاص از صنایع دستی منجر میشود. حصیر به دلیل بافت گیاهی و طبیعی، در گذر زمان به سرعت از بین میرود و محصول چندان ماندگاری نیست. به همین دلیل نمونههای زیادی از آن وجود ندارد. قدیمیترین حصیرهای بافتهشده جهان در محدوده بینالنهرین کشف شده است. کارشناسان معتقدند این محصول نه تنها به عنوان زیرانداز، بلکه در بسیاری موارد به عنوان سقف و سرپناه هم استفاده میشده است و کاربردهای آن فراتر از یک زیرانداز بودهاست.
فراموش نکنید که حصیر از محصولات مهم در هدایای تبلیغاتی آراهنر است
پیشنهادات آراهنر برای هنر حصیربافی
در انتها چند هدایای تبلیغاتی خاص از محصولات آراهنر را که از هنر حصیربافی در آن استفاده شده را معرفی میکنیم. این هدایا قابلیت استفاده به عنوان هدایای سازمانی را دارند.
باریزان (بسته سبد حصیربافی و سفره نان)
هدیه خلاقانه باریزان که از بسته حصیری تولید شده که از بهترین هدایای تبلیغاتی آراهنر است.
محتویات این بسته
- سبد حصیربافی
- سفره نان
- خشخاش، نوعی سبزی و نمک هیمالیا
باریزان (بسته سبد حصیربافی و سفره نان)، یک هدیه صنایع دستی جذاب و متفاوت است، هدیه ای که طعم نان میدهد. در باریزان یک سبد حصیری قرار داده شده است که هنر اهالی بشاگرد است.مردمانی که روزگار سختی را سپری میکنن و از این طریق امرار معاش میکنند. در این بسته منحصر به فرد و جذاب یک سفره نان نیز قرار دارد. این سفره هم در هنگام خرید نان میتوان از آن استفاده کرد و هم قابلیت تبدیل به سفره نان پارچه ای را دارد. بسته باریزان با حذف مشمع های پلاستیکی کمک بزرگی به حفظ محیط زیست میکند.
در این بسته ۳ شیشه حاوی خشخاش، نوعی سبزی و نمک هیمالیا نیز وجود دارد.
حصیربافی: حصیربافی از صنایع دستی و هنرهای زیبایی است که از زمان های بسیار دور تا کنون و در سراسر جهان رایج است. زنان و مردان بسیاری در کشورمان برای امرار معاش و پر کردن اوقات فراغت خود به این هنر مشغول هستند. محصولات حصیربافی بسیار متنوع هستند و کاربرد زیادی در زندگی روزمره افراد دارند.
دانه خشخاش: همان دانه های روغنی بدست آمده از گیاه خشخاش هستند. از دانه های خشخاش به عنوان طعم دهنده یا چاشنی در آشپزی استفاده میشود.
نمک هیمالیا: نوعی سنگ نمک از منطقه پنجاب پاکسنان است. گفته میشود که این نمک سرشار از مواد معدنی است.
سفره ایرانی (ظرف دیزی و سفره قلمکار)
استفاده از هنر حصیربافی در تولید یک هدیه سازمانی
محتویات این بسته:
- یک ظرف دیزی
- یک گوشکوب
- یک نمکدان و فلفل دان
- یک سفره قلمکار
بسته سفره ایرانی به سفره شما رنگ و لعاب ایرانی میبخشد. در این بسته شما عطر زحمات زنان روستایی را همراه با بوی حصیر و نان برشته میشنوید. ما سفره ایرانی را با این ترکیب و به منظور حمایت از زنان روستایی تدارک دیده ایم. این بسته به جهت خلاقیت در طراحی یک هدیه مدیریتی مناسب است.
ظروف سفالی: سفال یکی از دست ساخته های بسیار قدیمی بشر و یک هنر بسیار ناب و اصیل در ایران زمین است.
لاجین همدان، میبد، سیاهکل، شهرضا، جویبار و کلپورگان از مناطقی هستند که هنرمندان سفالگر مشغول فعالیت هستند.
سفره قلم کاری: قلم کاری هنر چاپ یا نقش زدن روی پارچه است. در این هنر ارزشمند، به وسیله قالب و مهر بر روی پارچه ساده و بدون نقش، نقوش مختلفی تصویر میشود.جنس پارچه قلم کاری از کتان، پنبه، ابریشم، چلوار و کرباس است. بهترین جنس پارچه برای سفره قلمکار نخ است زیرا الیاف پنبه پذیرش رنگ بیشتری نسبت به پشم دارند و کیفیت رنگ در آنها بهتر است.

سفره ایرانی (بسته ظرف دیزی و سفره قلمکار)
باریا (بسته سبد حصیری و خرما یا آجیل)
باریا، هدیه خلاقانه، بستهای متشکل از حصیر هنرمندان سیستان و بلوچستان و خرمای زاهدی
محتویات این بسته:
- یک دست بافته حصیری محصول دست زنان خوزستانی
- خرمای زاهدی
- جعبه شش گوشه مقوایی
آجیل و خرما پای ثابت پذیرایی در خانواده های ایرانی هستند. با اهدای بسته باریا، افراد در دورهمی ها و شب نشینی هایشان شما را به خاطر میآورند.
حصیربافی: مردم خوزستان محصولات حصیری را در غالب بوریابافی، حصیربافی، کپوبافی و ترکه بافی انجام میدهند. حصیربافی در خوزستان با برگ های خشکیده نخل انجام میشود و معمولا توسط اعراب خوزستان انجام میشود. مردم عرب برگ خشکیده نخل را خوص و صنایع دستی حصیری را اسفافه مینامند. را هر جا درخت نخل باشد، ردی از حصیربافی در آنجا پیدا میشود.

باریا (بسته سبد حصیری و خرما یا آجیل)
حصیربافی
بافتن و پیچاندن الیاف گیاهی، به شکل های مختلف و به صورت ساده یا نقش دار به وسیله دست یا ابزار را حصیربافی میگویند. حصیربافی یکی از قدیمی ترین صنایع دستی و احتمالا کهن ترین آنهاست. ایجاد نقش و تنوع بافته ها بستگی به نوع الیاف و چگونگی از زیر و رو گذراندن آنهاست. رنگ این آثار وابسته به رنگ طبیعی مواد اولیه آنها است. گاهی اوقات ابتدا رشته ها رنگ کرده و سپس آنها را به کار میبرند.
تنوع انواع حصیر
امروزه این نوع بافت در کشورهای مختلف، به شکلی تقریبا یکسان انجام میشود. تفاوت حصیرهای بافته شده در رنگ، طرح و گیاهان و موارد استفاده از آن است. از شرق آسیا تا آمریکای لاتین، حصیر بافته میشود. در حقیقت تفاوت در مواد اولیه به تفاوتهای اقلیمی و جغرافیایی مربوط است. ضمن اینکه طرحهای روی این نوع از صنایع دستی، برگرفته از فرهنگ و آداب و سنن هر منطقه است.
در ایران حصیربافی در استانهای مختلف، به شکلهایی خاص انجام میشود. جدای از طرحها و مواد اولیه، حتی نامهای متفاوتی هم بر انواع بافت در ایران گذاشتهاند. البته نقاط مشترکی هم بافت انواع حصیر در ایران دارد. بافت آنها به روش تار و پودی است. ضمن اینکه هر کدام تزئینات خاص منطقه خود را هم دارند. برخی از آنها رنگی هم هست. رنگهایی که استفاده میشود هم معولا طبیعی است تا جنس لطیف این حصیرها آسیب نبیند.
امروزه در شمال و جنوب ایران، به دلیل دسترسی آسان به انواع ساقه گندم، برگ و نی، این نوع هنر رواج بیشتری دارند. ارزان بودن و فراوانی مواد اولیه از مهم ترین ویژگی های حصیر بافی است. سیستان، خوزستان، هرمزگان، بوشهر، آذربایجان شرقی، گیلان و مازندران در حال حاضر تولید انبوهی در این حوزه دارند. استقبال مردم هم از این محصولات در سالهای اخیر افزایش پیدا کرده است و اقبال و توجه بیشتری به آن شدهاست و گزینه مناسبی برای هدایای تبلیغاتی ارزان است.
طبیعی بودن مواد اولیه و استحکام نسبی این محصولات دلیل این موضوع است.

انواع بافت حصیر در ایران
حصیربافی یکی از هنرهای بومی زنده در نوار جنوبی ایران است. بافت حصیر در این منطقه هرچند شباهتهای بسیاری با هم دارند، اما با نامهایی متفاوت شهرت یافتهاند. در منطقه سیستان به بافت ساقههای نی، «اصیلبافی» میگویند. همین کار را در منطقه بلوچستان با برگهای خرما انجام میدهند و «تگرد» مینامند. به کار بافت حصیر در این منطقه «بوریابافی» و «پردهبافی» هم گفته میشود.
بادبزن، سبد، زنبیل، زیرانداز و سجاده از مهمترین صنایع دستی این منطقه با بافت به روش حصیر است. استفاده حصیر به عنوان زیرانداز در جنوب شرقی کشور هنوز بسیار رایج است. دلیل آن هم آب و هوا و اقلیم خشک منطقه است. مواد اولیه تولید هم ارزان و در دسترس است وصرفه اقتصادی برای تولید آن وجود دارد.
حصیربافی در شمال ایران تفاوتهایی دارد. بافته های این منطقه رنگ دارند و طرحهای آنها بیشتر هندسی است. در این منطقه بیشتر از ساقه گندم و برنج، نی و ساقه برخی گیاهان در حاشیه تالابها استفاده میشود.
به عنوان مثال در مازندران نوعی حصیر با گیاهان خودرو بافته میشود که به آن «کوب» میگویند. در گیلان، سالهاست کلاههای حصیری مهمترین تولیدات مردم منطقه است. البته در سالهای اخیر با تغییراتی در شکل بافت، وسایل امروزی هم تولید میشود. انواع سبد، سینی و سفره از تولیداتی است که در زندگی امروزی میتوان از آنها استفاده کرد.
از طرفی در نجفآباد اصفهان، حصیربافی با ترکه نهالهای برخی درختان انجام میشود. این نوع بافت استحکام و مقاومت در برابر فشار زیادی دارد و به همین دلیل بیشتر در تولید سبدها بزرگ استفاده میشود.

بافت سنتی و صنعتی حصیر
امروزه بافت حصیر هم به روش کهن و سنتی ادامه دارد و هم کارگاههایی با دستگاههای کاملا صنعتی این کار را انجام میدهند. با توجه به فروش بالای این نوع از صنایع دستی، قطعا فقط بافت سنتی جوابگوی نیاز بازار نیست. در بافت به روش سنتی از ابزارهایی ابتدایی استفاده میشود. وسایلی مانند کارد، قیچی، چاقو و نخ و سوزن. روش صنعتی، بافت به وسیله دستگاههایی شبیه به دار قالی است. با این تفاوت که این دستگاهها به صورت خوابیده روی زمین قرار میگیرد. پس از بافت هر ردیف، کار مانند قالی شانه میخورد. سپس بافت ردیف بعدی آغاز میشود.
حصیربافی زیرمجموعههایی هم دارد. چمبافی، مرواربافی، ترکهبافی و بامبوبافی را میتوان زیرمجموعهای از بافت حصیر دانست. تفاوت آنها در مواد اولیه و شکل بافت است. هنوز هم عشایر از انواع حصیر به عنوان زیرانداز و حتی پرده هم استفاده میکنند. طبیعی بودن و عمر نسبتا بالای این بافته، باعث شده همچنان استفاده از آن ادامه داشته باشد. در حقیقت بافتههای حصیر همچنان در زندگی روزمره مردم استفاده میشود.
مرواربافی
در مرواربافی، از نوعی چوب ترکهای به نام مروار استفاده میشود. مروار در اطراف تهران، همدان، مراغه و ملایر کشت میشود. هنرمندان مرواربافی پس از فراهم کردن ترکه، آنها را در انبار ذخیره میکنند. پس از گرفتن زواید، ترکه را به ۳ یا ۴ قسمت تقسیم میکنند. سپس ترکه ها را در آب میجوشانند و پس از اینکه کاملا خشک شدند، شروع به بافت میکنند. رنگ مروار زرد است. وقتی به آن روغن جلا میزنند به رنگ طلایی در میآید. بعد از پایان بافت، مروار را ۴۸ ساعت در معرض نور خورشید قرار میدهند تا رنگ ترکه ها روشن تر شود.

بامبوبافی
بامبوبافی نام دیگر حصیربافی با نی خیزران است. بامبوبافی یکی از صنایع دستی و هنرهای بومی در استان گیلان است. این هنر در حدود صد سال قبل با کاشتن چای در گیلان آغاز شد. مهم ترین مرکز تولید این محصول منطقه ای به نام لیالستان در لاهیجان است. بامبو در مناطق بسیار مرطوب مانند مرداب ها و رودخانه ها میروید. هر چه رطوبت و حرارت منطقه بیشتر باشد، بامبو کیفیت بهتری دارد.

چم بافی
در چم بافی از ساقه گیاهی به نام چم استفاده میشود. شیوه کار در چم بافی شبیه ترکه بافی است اما محصولات چم بافی ظرافت کمتری نسبت به ترکه بافی دارند.

ترکه بافی
در این هنر از ساقه و پوست درخت بید استفاده میشود. هنرمند شاخه های نورس و تازه درخت را خیس میکند تا خاصیت ارتجاعی پیدا کنند، سپس آنها را میبافد.

مواد اولیه و ابزار حصیربافی
مواد اولیه حصیربافی در نقاط مختلف ایران و با توجه به تنوع آب و هوایی و جغرافیایی متفاوت است.
مواد اولیه در بیشتر موارد عبات است از:
- برگ درخت خرما (پیش)
- برگ درخت خرمای وحشی نر (برگ)
- برگ درخت خرمای ماده وحشی ماده (داز)
- ساقه های نی باتلاقی مناطق گرمسیری خوزستان
- ساقه های نی باتلاقی مناطق سردسیر اطراف دریاچه زریوار مریوان
- ساقه های نی باتلاقی مرداب انزلی
- ساقه های گندم در استان زنجان و آدربایجان
- ساقه های نی خودرو اطراف رودخانه های استان فارس
- ساقه های نی باتلاقی اطراف دریاچه هامون نزدیک زابل
- ترکه بید در استان تهران، مازندران و روستا های مراغه
- ساقه های نی خودرو در اطراف جو های آب
ابزار حصیربافی شامل قیچی، انبر، روغن جلا، خط کش، متر، چراغ الکلی، درفش، چاقو، چسب، متر است. بعضی از این ابزار بیشتر برای قطع گیاهان و آماده سازی مواد اولیه مورد استفاده قرار میگیرد. استفاده از این ابزار باعث آسانتر شدن تولید محصولات حصیربافی میشود. شکل نهایی محصولات، نتیجه ذوق و هنر و مهارت هنرمندان حصیرباف است.
مراحل حصیربافی
اساس حصیربافی مبتنی بر بافتن الیاف بدست آمده از برگ، ساقه و شاخه های نازک برخی از گیاهان است. از آنجایی که حصیربافی بیشتر با نی و برگ درخت خرما انجام میشود، به نحوه حصیربافی در این دو روش میپردازیم.
ساخت حصیر با برگ درخت خرما: برای ساختن این حصیر، ابتدا برگ درخت خرما را اصطلاحا پر میکنند و درون آب قرار میدهند. برگ ها آنقدر در آب میمانند تا تغییر رنگ دهند و مایل به زرد شوند. گاهی جهت تسریع در این کار، برگ ها را در آب جوش قرار میدهند.
بعد از تغییر رنگ، برگ های زرد یا نوارهای درخت خرما آماده بافته شدن هستند.
ساخت حصیر با نی: در دریاچه هامون نوعی نی میروید که زرد رنگ است. هنگامی که این نی به اندازه مطلوب رسید، آنها را از نزدیک ترین محل به ریشه قطع میکنند. در مرحله بعدی ابتدا برگ هایش را جدا میکنند و یک شکاف طولی در آنها ایجاد میکنند. این نیها را به صورت انبوه روی هم قرار میدهند و میکوبند تا نوارهایی با عرضهای متفاوت درست شود. در هنگام بافت نوارها را در کنار هم قرار میدهند و به صورت ۳ تا زیر، ۳ تا رو میبافند. حاصل این کار بیشتر به عنوان زیرانداز، حصیر سقف و بدنه کپر استفاده میشود.
هنرمندان برای افزایش زیبایی کار و نشان دادن ذوق و سلیقه خود از رنگهای طبیعی، شیمیایی و نخ استفاده میکنند. برای رنگ کردن از جوهری رنگی به نام بقم استفاده میکنند. بقم به رنگ های سبز، آبی، بنفش و نارنجی وجود دارد. برای اینکه بقم جلای بیشتری داشته باشد، به آن زردچوبه اضافه میکنند. کم یا زیادتر شدن زردچوبه رنگ بقم را تیره و روشن میکند. جوهر بقم را از عطاری ها تهیه میکنند.

انواع روشهای حصیربافی
حصیربافی به دو روش انجام میشود. روش مشبک و روش پیچشی!
روش مشبک:
در این روش ابتدا مواد اولیه، شامل برگ نخل، ساقه نی، گندم یا برنج و ترکههای بید تهیه میشود. اگر از ساقه نی در این روش استفاده میشود، ابتدا ساقهها را خیسانده و بعد به صورت نواری درمیآورند. در روش بافت مشبک، رشته ها، شبکه ها و روزنه هایی منظم و هندسی در محصول ایجاد میشود.
روش پیچشی:
در این روش نیز ابتدا مواد اولیه، شامل برگ نخل، ساقه نی، گندم یا برنج و ترکههای بید تهیه میشود. سپس چند رشته را به صورت نوار بافته، یا مانند طناب به دور یکدیگر میپیچند. سپس آنها را به صورت مارپیچ پیچانده و به هم متصل میکنند.
در تولید یکی از انواع حصیرها که کاربرد آن بیشتر برای پرده است از نی های بسیار باریک استفاده میکنند. در این روش تعدادی نی باریک را هم اندازه کرده، سپس آنها را به وسیله نخ به هم متصل میکنند. در آخر حاشیه این حصیر ها را با پارچه نخی به پهنای ۳ تا ۵ سانتی متر میدوزند.

نحوه نگهداری حصیر
حصیر باید از حرارت، آتش، فشار، ضربه و اشیای نوک تیز و برنده محفوظ باشد. برای شستشوی حصیر بهتر است از آب ولرم و شوینده های معمولی استفاده شود.
کاربرد حصیربافی
حصیربافی مصارف گوناگون و متنوع بسیاری دارد. از حصیربافی در تهیه کیف، سبد نان، ساک خرید، سبد میوه، زیر انداز، کلاه حصیری استفاده میشود. ساخت انواع لوستر، شکلات خوری، جای سوزن و نخ، جای روزنامه، میز، مبل و صندلی از دیگر کاربردهای حصیربافی است.
سوالات متداول درباره حصیر، بافته ای هنرمندانه از گیاهان
ایجاد نقش و تنوع بافته ها بستگی به نوع الیاف و چگونگی از زیر و رو گذراندن آن ها دارد.
بافت حصیر در نقاط مختلف ایران غالباً به روش تار و پودی است ولی هر کدام تزئینات خاص منطقه خود را هم دارند. برخی از آن ها رنگی هم هستند. رنگ هایی که در حصیربافی استفاده می شود معمولا طبیعی است تا جنس لطیف این حصیرها آسیب نبیند.
در منطقه سیستان به بافت ساقههای نی، اصیلبافی می گویند و در منطقه بلوچستان به بافت برگ های خرما ، تگرد گفته می شود. هم چنین به کار بافت حصیر در این منطقه بوریابافی و پردهبافی هم گفته میشود.
بافته های این منطقه رنگ دارند و طرح های آن ها بیشتر هندسی است. در این منطقه بیشتر از ساقه گندم و برنج، نی و ساقه برخی گیاهان در حاشیه تالاب ها استفاده می شود.
نکات مهم درباره هنر حصیربافی
- حصیر بافی یکی از صنایع دستی بسیار محبوب و با قدمت در ایران است که از گیاهان طبیعی ساخته میشود و همین باعث شده است که عمر آن بلند مدت و طولانی نباشد.
- منظور از حصیر بافی بافتن و پیچاندن الیاف گیاهی با رنگهای مختلف است که این رنگها بسته به مواد اولیه آنها دارد. البته ممکن است این الیافها و رشتهها را پیش از به کار بردن رنگ کنند
- حصیرها در طرح و رنگهای مختلفی بافت میشوند که این اختلاف به دلیل تفاوت اقلیمی و جغرافیایی است. طرحهایی که بر روی این نوع صنایع دستی اجرا میشود برگرفته از فرهنگ، آداب و رسوم یک جامعه است.
- حصیرها دارای مواد اولیه طبیعی هستند و همین باعث شده است که در موقعیتهای جغرافیایی که دارای رطوبت هستند آسیبی به آنها وارد نشود و ماندگاری آنها بیشتر شود. البته مواد اولیه حصیربافی دارای استحکام بسیار بالایی است.
- حصیربافی در دو نوع مشبک و پیچشی انجام پذیر است. در روش مشبک رشتهها به شکل منظم و هندسی به یک دیگر متصل میشوند اما در روش پیچشی رشتهها مانند نوار بافته شده به دور یک دیگر مارپیچ مانند پیچیده میشوند.
- ابزاری که در صنایع دستی هم چون حصیر بافی استفاده میشود عبارتند از قیچی، انبر، روغن جلا، خط کش، متر، چراغ الکلی، درفش، چاقو، چسب، متر. و در نهایت شکل ظاهری محصولات تولید شده نتیجهای از ذوق، هنر و مهارت هنرمندانی است که آنها را بافتهاند.
- حصیربافی شامل مراحلی از جمله چیدن برگها، خیساندن، جدا کردن پرهای برگ از شاخه ها، رنگآمیزی، بافتن حصیر و مراحل تکمیلی است. اغلب برای حصیربافی از نی و برگ درخت خرما استفاده میشود. هرجایی که درختان نخل مشاهده شود باید بدانید یکی از صنایع دستی آن منطقه حصیربافی است. اغلب اعرابی که از برگ درخت نخل برای حصیربافی استفاده میکنند نام آن را اسفافه میگویند.