هنر بخشی جدايی‌ناپذير از زندگي و كار ايرانيان بوده است. آنها براي زيباساختن هر چيزي تلاش كرده‌اند. از پارچه و خاك و فلز گرفته تا چوب و انواع سنگ‌ها. هنرهای مختلف هم با همين فلسفه ايجاد شده‌اند؛ تلاشی براي زيبا ساختن چيزهای ساده. در حقيقت براي ايجاد تنوع در زندگی روزمره، انسان‌ها هزاران سال قبل خلاقيت به خرج دادند. طرح‌ها ابداع و نقش‌ها را وارد چرخه زندگي كردند. در نهايت انواع صنايع دستی مختلف ايجاد و ثبت شد. قلمزنی از جمله اين هنرهاست. از نامش پيداست كه كار روی فلز انجام مي‌شود. تا اين ماده سرد و بیروح به اثری زيبا و جاندار بدل شود.
صنایع دستی ایران، در دنیا شهرتی جهانی دارد. علت این شهرت را میتوان به تنوع هنرهای مختلف از نقاط مختلف این سرزمین ارتباط داد. هنرمندان ایرانی از گذشته تا کنون از ابزار و مواد اولیه مختلف برای صنایع مختلف استفاده کرده‌اند. از چوب و سنگ گرفته تا فلزات و الیاف طبیعی.
هنر قلمزنی یکی از هنرهای اصیل ایرانی است که مواد اولیه آن انواع فلزات مانند طلا، برنج و نقره به همراه جادوی جان‌بخش قلم است. قلمزنی را به نوعی میتوان، هنر حکاکی طرح‌ها و نگاره‌های زیبا روی فلزات دانست. سبک‌ها و انواع مختلف قلمزنی در طول سال‌ها گسترش یافته است. پیش از پرداختن به سبکهای مختلف، ابتدا تاریخچه‌ی این هنر کهن را بررسی خواهیم کرد. در ادامه نیز ویژگی‌های قلمزنی اصیل را بیان کرده و بهترین هدایای تبلیغاتی آراهنر در زمینه قلمزنی را برای شما عزیزان معرفی خواهیم کرد.
با ما همراه باشید …
پیشنهادات آراهنر برای محصولات قلمزنی
در انتها انواع هدایای تبلیغاتی از محصولات بخش ترکیبی آرا هنر را که از هنر قلمزنی درآن استفاده شده را معرفی می‌کنیم:
بسته بشقاب قلمزنی و سفره قلمکاری
این بسته هدیه اختصاصی شهرداری تهران برای سفرای کشورهای اسلامی بود
محتویات بسته:
یک سینی قلمزنی
یک سفره قلمکار اصفهان
یک مثقال زعفران اعلا در جعبه خاتم
ظرف سفالی
بسته قلمزنی و قلمکار یک هدیه فوق العاده جذاب است. این بسته ترکیبی از هنرهای قلمزنی، قلمکاری و خاتم کاری است که می‌تواند به عنوان هدایای سازمانی مورد استفاده قرار گیرد.
قلمزنی: از هنرهای اصیل و کهن ایرانی است که در چندین شهر از کشورمان رواج دارد. اصفهان یکی از این شهرها است. بیشترین کارگاه‌های صنایع دستی اصفهان را کارگاه‌های قلمزنی بر روی مس و برنج تشکیل می‌دهند.
قلمزنی به هنر تزیین و کندن نقوش مختلف بر روی اشیاء فلزی توسط قلم و چکش گفته می‌شود. سینی قلمزنی جلوه ای خاص به این بسته بخشیده است.
قلمکار: هنر چاپ یا نقش زدن روی پارچه است. در قلمکاری یا هنر پارچه قلمکار به وسیله قالب و مهر بر روی پارچه ساده و بدون نقش، نقوش مختلفی تصویرمی شود. در حال حاضر شهر اصفهان مرکز تولید قلمکار ایران است. در شهرهای دامغان و سمنان هم نوعی قلمکار خاص منطقه تهیه می‌گردد. این هنر در زمان شاه عباس که درباریان علاقه خاصی به این هنر داشتند به اوج شکوفایی خود رسید.
در قلمکاری از پارچه های پنبه، کتان، ابریشم، چلوار و کرباس استفاده می‌شود. البته بهتر است که پارچه قلمکاری از جنس نخ باشد. پذیرش رنگ برای الیاف پنبه بسیار بیشتر از الیاف پشمی است. از این رو کیفیت رنگ بهتری خواهد داشت.
بسته بشقاب قلمزنی و سفره قلمکاری
بسته گلدان نقره قلمزنی، رومیزی پته و جعبه مرمری
هنر قلمزنی در این بسته بر روی گلدان نقره انجام شده است.
محتویات بسته:
گلدان نقره‌ای قلمزنی
رومیزی پته کرمان
جعبه مرمری نگار گری
جعبه چوبی ویژه
بسته گلدان نقره قلمزنی، رومیزی پته و جعبه مرمری یک مجموعه نفیس و فوق العاده است. این مجموعه، همنشینی دلنشین و جذاب صنایع دستی مختلف ایران است که می‌تواند به عنوان هدیه مدیریتی مورد استفاده قرار گیرد.
قلمزنی: قلمزنی اعجاز چکُش و قلم است. هنری که به واسطه قلم و ضربه چکش نقش و نگاری روی اشیای فلزی پدید می آورد. این اشیاء فلزی از جنس طلا، نقره، مس و برنج است. در یک محصول قلمزنی اصیل معمولا از نقوش سنتی و اصیل استفاده می‌شود. ابزار اصلی قلمزنی قلم و چکش است. قلم های مورد استفاده در قلمزنی بسیار متنوع هستند و بهترین جنس آن معروف به فولاد نقره‌ای است.
پته دوزی: پته دوزی یک هنر اصیل ایرانی است که آن را فطه دوزی و سلسله دوزی نیز می‌نامند. پته دوزی بر روی پارچه ضخیمی به نام عریض انجام می‌شود.
زنان و دختران کرمانی طرح ها و نقوش زیبایی را با سوزن و کوک‌های نخی رنگی روی زمینه پارچه عریض می‌دوزند.
مشهورترین طرح در پته دوزی درخت زندگی نام دارد.
بسته گلدان نقره قلمزنی، رومیزی پته و جعبه مرمری
بسته گلیم سیرجان، گلدان قلمزنی و سوهان خوری مسی
گلدان قلمزنی در این بسته در کنار گلیم سیرجان و سوهان خوری مسی قرار داده شده است که می‌تواند هدیه نوروزی مناسبی باشد.
محتویات بسته:
گلیم سیرجان
گلدان قلمزنی
سوهان خوری مسی
بسته گلیم سیرجان، گلدان قلمزنی و سوهان خوری مسی یک بسته جذاب و رویایی از هدایای کاربردی و خاص آراهنر است.
قلمزنی: هنر قلمزنی از هنرهای بسیار کهن در ایران است. این هنر، هنر ایجاد نقوش مختلف بر روی فلزات است. امروزه این کار بیشتر بر روی مس انجام می‌شود. فلز مس به دلیل استخراج آسان و در دسترس بودن گزینه بهتری است. جام طلای مارلیک و جام طلای حسنلو از با ارزش ترین آثار باقی مانده قلمزنی هستند. از دوران هخامنشیان یک لوح سیمین 4 کیلوگرمی و یک لوح زرین 5 کیلوگرمی است باقی مانده است.
گلیم سیرجان: گلیم سیرجان نوعی فرش بدون پرز است که مواد اولیه آن از پشم حیوانات است. معمولا تار گلیم از پنبه، پشم و ابریشم و پود از نخ پشم، کرک و ابریشم است. کاربرد اصلی گلیم استفاده از آن به عنوان زیرانداز است. کرمان و سیرجان از خاستگاه های این هنر است.
طرح های استفاده شده در انواع این بافته ها عموما نقش های هندسی با اشکال مختلف هستند. البته نقوش اصیل و سنتی زیادی نیز زینت بخش چهره گلیم ایرانی هستند. این نقوش گاهی شکل حیوانات، طبیعت و گاهی ترمه و گل و بوته هستند. طرح‌های مختلفی که در این هنر استفاده می‌شوند بستگی به نوع گلیم و منطقه ای دارد که در آنجا بافته می‌شود.
بسته گلیم سیرجان، گلدان قلمزنی و سوهان خوری مسی
آجیل خوری نقره و بشقاب قلمزنی و گلیم سیرجان
محتویات بسته:
آجیل خوری نقره قلمزنی
بشقاب قلمزنی
گلیم سیرجان
جعبه چوبی نفیس
بسته آجیل خوری نقره و بشقاب قلمزنی و گلیم سیرجان یک هدیه لوکس و ارزشمند از مجموعه ترکیبی ما است این هدیه می‌تواند گزینه مناسبی برای خرید هدیه مناسبتی مانند روز مادر و .. باشد.
قلمزنی: قلمزنی هنر تزیین و کندن نقش و نگارهای مختلف بر روی اشیای فلزی است. این فلزات معمولا مس، طلا، نقره و برنج هستند و این نقوش به کمک قلم و ضربه‌ی چکش ایجاد می‌شوند.
قلمزنی از گذشته‌های بسیار دور در ایران رواج داشته و در حال حاضر در شهرهای شیراز، اصفهان، تبریز و تهران از هنرمندان برجسته ای مشغول به کار در این زمینه هستند. قلمزنی در ایران دارای 3 سبک است که این سبک ها عبارتند از سبک شیراز، سبک تبریز و سبک اصفهان.
گلیم: در زمان های گذشته برای بافت گلیم از نخ های پشمی استفاده می‌کردند. با گذشت زمان نخ پنبه ای هم به بافت گلیم اضافه شد. امروزه از نخ های مصنوعی مثل اکریلیک، کرومی و آنیلینی هم استفاده می‌شود. در انواع سنتی گلیم از رنگ های طبیعی استفاده می‌شد.
پیشینه این هنر زیبا و ارزشمند به 2500 سال پیش از میلاد مسیح می‌رسد. کهن‌ترین گلیم از این دوران در میان آثار مصر باستان کشف شده است.
گلیم علاوه بر ایران در کشورهای مختلفی در خاورمیانه مانند چین، هند، پاکستان، افغانستان و ترکمنستان تولید می‌شود. در کشور ما گلیم در سیرجان، کرمان، بلوچستان، یزد، خراسان، فارس، آذربایجان و کرمانشاه تولید می‌شود.
آجیل خوری نقره و بشقاب قلمزنی و گلیم سیرجان
بسته شکلات‌خوری قلم زنی، سفره قلمکار و کاشی نقاشی شده
محتویات بسته:
- یک عدد شکلات‌خوری قلم زنی
- یک عدد جعبه خاتم مجری
- یک عدد پارچه قلمکار (80*80 سانتی متر)
- یک عدد کاشی گرد هفت رنگ
- یک مثقال زعفران
- بسته بندی چوبی با روکش قلمکار
این بسته از هدایای تبلیغاتی خاص آراهنر مجموعه‌ای ترکیبی از صنایع دستی مخلف ایران است. این مجموعه بی‌نظیر می‌تواند هر سلیقه‌ای را با خود همراه کند.
این مجموعه یک هدیه تبلیغاتی و مدیریتی بی‌نظیر است که کمتر کسی نمونه‌ای مثل آن را دیده و یا تجربه کرده است. قطعا کسانی که این هدیه را دریافت می‌کنند، حس ذوق زدگی، تنوع و البته تفاوت را تجربه می‌کنند.
این بسته شکلات‌خوری قلم زنی، سفره قلمکار و کاشی نقاشی شده در یک جعبه همراه با روکش پارچه‌ای قرار داده شده است. که جذابیت این بسته را دو چندان می‌کند.
در این بسته جدا از قلم زنی و جعبه خانم و سفره قلمکار ، زعفران نیز قرار داده شده است. زعفران یکی از مواد خوراکی و دارویی گران‌بها در ایران است. که در مشهد و نواحی آن کشت می‌شود و محصولی صادراتی نیز به شمار می‌رود. برای ارائه این محصول در این بسته آن را درون جعبه خاتم‌کاری شده که خود جلوه ای از هنر اصیل دست ایرانی است، استفاده کرده‌ایم.
کاشی نقاشی شده نیز از تلفیق دو هنر کاشی و نقاشی به دست آمده است. کاشی کاری یکی از زیباترین و قدیمی‌ترین هنرهای دستی ایران است. از برجسته ترین آثار برجامانده از این هنر میتوان به کاشی‌های فیروزه‌ای اصفهان و تزئین کتیبه‌های تاریخی مناره‌های دوران سلجوقی با کاشی‌کاری اشاره کرد.
بسته شکلات‌خوری قلم زنی، سفره قلمکار و کاشی نقاشی شده
بسته ظرف آجیل خوری قلمزنی، پرده قلمکار و قاب کاشی
محتویات بسته:
- یک عدد آجیل خوری قلمزنی
- یک عدد پارچه قلمکار اعلا (80*80 سانتی متر)
- یک عدد قاب کاشی (10 سانتی متر)
- بسته بندی چوبی
بسته ظرف آجیل خوری قلمزنی، پرده قلمکار و قاب کاشی؛ از جذاب‌ترین بسته‌های ترکیبی مجموعه ماست. سه هنر ایرانی در یک جعبه چشم نواز کنار هم نشسته‌اند. این بسته از هدایای تبلیغاتی خلاقانه آراهنر است.
این هدیه می‌تواند سخت‌ترین سلیقه‌ها را هم نرم کند و نظر مثبت همه را به سمت خود جلب کند. در این بسته یک ظرف آجیل خوری که با هنر قلمزنی آراسته و پیراسته شده است به همراهی یک پرده قلمکار که هر دو از ساخته‌های دست اصفهانیان هنرمند کشورمان است.
کنار این دو،یک قاب کاشی که نمادی از دوام و شکوه معماری اصیل ایرانی قرار داده شده که هنر دست هنرمندان یزدی است.
بسته ظرف آجیل خوری قلمزنی، پرده قلمکار و قاب کاشی
تاریخچه قلمزنی
مس از نخستين فلزاتی است كه توسط انسان‌ها كشف و بر بدنه آن نقش و نگار حك شد. دليل آن هم در دسترس بودن اين فلز و استخراج آسان آن است. درگذر زمان اما قلمزنی بر روي فلزات بسيار انجام شد؛ طلا، نقره و برنج از آن جمله‌اند. سابقه دقيق انجام اين هنر در ايران مشخص نيست. قديمي‌ترين آثار و صنايع دستی باقيمانده متعلق به هزاره نخست پيش از ميلاد مسيح است. اين ظروف در شمال ايران و سواحل درياي خزر كشف شده است. ظروفي كه از وسايل روزمره زندگي است و تنها براي زيبا شدن، روي آنها طرح‌هايي زده شده است.
از دوران مادها در سده هفتم قبل از میلاد آثار قلمزنی محدودی به جا مانده است. در دوره هخامنشی اين هنر آنقدر رواج پيدا كرد كه دستورات حكومتی بر روي فلزات حك می‌شد. 2 لوح نقره و مرصع از آن زمان در موزه ملي ايران واقع در ابتداي خياباني سی تير در معرض ديد عموم قرار دارد. تحولی که در دوران هخامنشی در قلمزنی ایجاد شد در دوران پس از آن نیز تاثیرگذلر و ماندگار بود. به دلیل حمله اسکندر و آتش زدن تخت جمشید آثار بسیار زیادی نابود شد. این آثار به دستور اسکندر در آتش گداخته شده و به سکه تبدیل شد.
در زمان ساسانیان به دلیل گسترش روابط ایران و روم، هنر ایران نیز از یونان و روم تاثیر گرفت. قلمزنی طرح هایی مانند تصاویر شکار و مراسم مختلف پادشاهان بر روی سینی در آن دوران بسیار مرسوم بوده است.
با قدرت گرفتن اعراب در بخش‌هايي از ايران، نوشته‌هايي به خط كوفي هم بخشي از نقش و نگارهای مورد استفاده در قلمزنی شد.
اين هنر در دوره سلجوقی گسترش پیدا کرد و ایجاد نقوش گیس باف متداول شد. از کارهای بسیار زیبای آن دوران مشبک کاری روی فلز است. قلمزنی در دوران مغول و تیموریان نیز رشد و ادامه پیدا کرد و استفاده از هنر خوشنویسی در قلمزنی گسترش پیدا کرد. در نهايت در عصر صفويه، قلمزنی تغييرات بسياري پيدا كرد و به اوج شکوفایی خود رسید.
ابزار و ادوات مورد استفاده در قلمزنی گسترده‌تر شد. انواع تنگ ها و کاسه های قلمزنی مرسوم شد. در دوران صفویه از خط نستعلیق و ثلث در قلمزنی استفاده می‌شد. با توجه به تمركز قدرت در دوره‌های مختلف تاريخی، هنرمندان در شهرها مختلفی به قلمزنی مي‌پرداختند. طرح‌ها تغييرات بسياري پيدا كرد و سبکهای مختلفی به وجود آمد. معروف‌ترين سبك‌های قلمزنی، سبك شيراز، تبريز و اصفهان است.
انواع سبک های قلمزنی در شهرهای ایران
سبک شیراز در هنر قلمزنی
در این سبک قلمزنی به دو روش ریزه قلم و برجسته انجام می‌شود. روش ریزه قلم روی فلز مس و برنج انجام می‌شود و در دوره های صفویه و زندیه متداول بوده است. روش برجسته بیشتر بر روی نقره و در دوران قاجاریه و با الگوبرداری از سبک هخامنشیان انجام می‌شد. این سبک، مکتب شیراز نامیده می‌شود و منحصر به شیراز است. بيشتر طرح‌ها در این سبک برگرفته از حجاری‌های تخت‌جمشيد است.
سبک تبریز در هنر قلمزنی
در سبك تبريز بيشتر با فشار به مچ دست، تلاش می‌شود تا طرح‌ها ايجاد شوند. به همين دليل طرح‌ها در قلمزنی تبريز، عمق چندانی ندارد. روشي كاملا برعكس مكتب اصفهان.
سبک اصفهان در هنر قلمزنی
در مكتب اصفهان، كار عمق بيشتری دارد. در حقيقت بيشتر چكش‌كاری می‌شود و شيارها فرورفتگی بيشتری دارند. ضمن اينكه قلمزنی اصفهان خود به 2 شكل انجام مي‌شود؛ قلم ريز و قلمزنی برجسته. قلم‌ريز همان شيوه متضاد روش سبك تبريز است. در قلمزنی برجسته؛ كار كمی حال سه‌بعدی پيدا می‌كند. اين روش بيشتر در كارهای بزرگ انجام مي‌شود؛ مانند در حرم ائمه معصومين.
انواع سبک های قلمزنی
هنر قلمزنی دارای سبک های گوناگونی است که این هنر از بهترین هدایای تبلیغاتی به حساب می‌آید. در ادامه به انواع سبکهای آن می‌پردازیم.
برجسته کاری
در این روش ابتدا پشت کار را قیر کرده و طرح با کاربن روی کار می‌اندازند. سپس با قلم نیم بر طرح را تثبیت می‌کنند. پس از تثبیت طرح قیر را از پشت کار جدا کرده و آن را ذوب می‌کنند. در مرحله بعد قیر ذوب شده را روی کار می‌ریزند. خطوط نیم پر شده در پشت کار، راهنمای هنرمند قلم‌زن است. قلم‌زن توسط قلم هایی مانند قوشه، کف رو و کف تخت ظرف را یرجسته می‌کند. پس از اینکه برجسته سازی به پایان رسید دوباره قیر را به سمت اولیه برمی‌گردانند. در انتها زمینه را با قلم های بدون آج صاف می‌کنند و روسازی را انجام می‌دهند.
نیمه برجسته کاری یا منبت
در این سبک به جای استفاده از قلم های برجسته، از قلم های بدون آج استفاده می‌شود. روش کار به این صورت است که بعد از نیم بر کردن، زمینه کار را با قلم معمولی پایین می‌برند. زمینه را تا حدی پایین می‌برند که طرح اصلی به صورت نیمه برجسته نمایان شود. سپس روسازی انجام می‌شود.
ریزه قلمکاری
در این روش ابتدا سطح کار را با نقوش و طرح های ظریف قلمزنی می‌کنند. سپس با ایجاد بافت در زمینه کار، طرح اصلی را مشخص و زمینه کار را از طرح جدا می‌کنند.در این روش بیشتر از طرح گل و مرغ اسلیمی استفاده می‌شود.
مشبک کاری
در مشبک کاری ابتدا طرح را روی ظرف مورد نظر انتقال می‌دهند. توسط قلم نیم بر طرح را ثابت می‌کنند. از این سبک میتوان برای هدایای نمایشگاهی استفاده کرد.
تکنیک مشبک به 3 روش انجام می‌شود.
1- بعد از نیم بر کردن طرح و انجام روسازی با استفاده از قلم تیزبر بوم فلزی را برش می‌دهند. با این کار طرح از زمینه جدا می‌شود. این روش بیشتر در اصفهان مرسوم است.
2- بعد از نیم بر کردن طرح با استفاده از اره مویی و کمان اره طرح را از زمینه جدا می‌کنند. این روش بیشتر در اراک مرسوم است.
3- بعد از نیم بر کردن طرح با استفاده از مته زمینه را سوراخ می‌کنند. سپس با سوهان های بسیار ریز طرح را از زمینه جدا می‌کنند.
سبک قلم گیری
این روش بیشتر برای کنده کاری و حکاکی فلزات انجام می‌شود. قلم مورد استفاده در این روش مخروطی شکل است و بر روی سطح فلز شیارهایی ایجاد می‌کند. هر چه زاویه قلم به سطح کار نزدیک‌تر باشد، شیار ایجاد شده نازک‌تر و براده کمتری را از روی فلز برمی‌دارد. این سبک به 2 روش انجام می‌شود: با استفاده از قلم و چکش که بیشتر در اصفهان انجام می‌شود و بدون چکش که بیشتر در تبریز انجام می‌شود.
ابزار کار قلمزنی
ابزار کار صنعت گران این رشته دو دسته هستند. یک دسته ابزاری که برای ساخت محصولات استفاده می‌شوند مانند دستگاه خم کاری، فرچه، کوره برقی، سندان و چکش. دسته بعدی شامل ابزارهایی است که در قلمزنی استفاده می‌شوند. این ابزار عبارتند از دستگاه قیر آب کنی، پرگار، انواع قلم آهنی و چکش. ابزارهای اصلی قلمزنی قلم و چکش است که هنرمند با استفاده از آنها زیباترین و نفیس ترین آثار را خلق می‌کند.
چکش به دو دسته چکش های سبک وزن و چکش های سنگین وزن تقسیم می‌شوند.
قلم میله ای فولادی است که معمولا طول آن 10 تا 20 سانتی متر و قطر آن متغیر است. قلم های قلمزنی بسیار متنوع هستند و تعداد آنها به 140 یا بیشتر می‌رسد. بهترین جنس قلم معروف به فولاد نقره‌ای است.
شیوه انجام کار در قلمزنی
پيش از آغاز كار، سطح فلز را با قير می‌پوشانند. تا هم از ايجاد سر وصداي زياد در حين كار جلوگيری شود و هم تاب‌آوری فلز افزايش پيدا كند. برای قیر اندود کردن کردن پشت کار، قیر جامد را ذوب می‌کنند سپس آن را به صورت لایه لایه روی محل می‌ریزند. این کار باعث می‌شود که قشر نسبتا ضخیمی تشکیل شود. طرح‌ها را با مداد روی دوغابی كه روی قير ريخته می‌شود، می‌كشند. دوغاب فقط برای بهتر نمایان شدن طرح، روی کار ریخته می‌شود.
در حقيقت از روي طرح‌ها و نقش‌ها تا حدودي مي‌توان دوره تاريخی اثر را حدس زد. ضمن اينكه اينها همه نشانه‌هايی در تاريخ كشورند. بسياري از طرح و نقش‌های موجود بر روي انواع صنايع دستی، سندی بر وقوع اتفاقی خاص در دوره‌اي مشخص از تاريخ است.
اين نقش‌ها و طرح‌ها در ارزش نهايی كار تاثير بسياري دارد. هرچه نقوش سنتي‌تر باشد، ارزش آنها بيشتر است. بي‌شك ظريف بودن طرح‌ها و اجراي ظريف آنها هم بر كيفيت نهايی اثر تاثير مي‌گذارد.
طراحی نقوش بر روی شی مورد نظر به دو طریق انجام می‌شود. در روش اول طرح، توسط هنرمند قلمزنی که در طراحی مهارت دارد به طور مستقیم بر روی بوم فلزی ترسیم می‌شود.
در روش دوم ابتدا طرح روی کاغذ ترسیم می‌شود. آنگاه خطوط اصلی طرح را سوزنی می‌کنند. با کوبیدن سمبه بر روی کاغذ، قسمت های سوراخ شده روی سطح کار نمایان می‌شود و قلمکاری آغاز می‌شود.
پس از پیاده شدن طرح و نقش‌ها روی کار، قلم‌زن، با قلم نیم بر خطوط اصلی را کنده کاری می‌کند. سپس زمینه کار را توسط قلم های گوناگون فلزی نقش زده و پر می‌کنند.
مرحله بعدی روسازی است که هنرمند قلم‌زن روی نقوش را با قلم های مختلف تزیین می‌کند. برای این کار از قلم های حصیری، گرسواد،سمبه، یک تو، نیم ور، کلفتی و کف تخت استفاده می‌کنند. این قلم ها متناسب با نقش هایی که حک می‌کنند، نام گذاری شده اند.
پس از اتمام کار قلمزنی، قیر را با حرارت و نفت از کار جدا می‌کنند. سپس ظرف قلم‌زده شده را برای صافکاری، هموار کردن و لحیم کاری به کارگاه می‌برند. لحیم کاری برای محصولاتی که بیشتر از یک قطعه هستند انجام می‌شود. برای لحیم کاری از آلیاژ قلع استفاده می‌شود که قسمت های لحیم شده همرنگ زمینه ظرف باشد.
صافکاری توسط چکش چوبی یا چکشی که سر آن چرم دارد، انجام می‌شود.
در مرحله بعد ظرف به کارگاه پرداخت کاری منتقل شده و با فرچه و صابون تمیز می‌شود. در کارگاه پرداخت با استفاده از یک نوع واکس مخصوص ظرف را جلا می‌دهند.
مرحله نهایی و تکمیلی سیاه کاری است که در کارگاه قلمزنی انجام می‌شود. در این مرحله تمام سطح کار را با مخلوطی از دوده و واکس می‌پوشانند. این کار باید به نحوی انجام شود که که این مخلوط به تمامی قسمت های فرو رفته کار نفوذ کند. بعد سطح کار را تمیز کرده و صیقل می‌دهند. این کار باعث بیشتر نمایان شدن خطوط طرح و در نتیجه زیبایی بیشتر محصول می‌شود.
اساتید مشهور قلمزنی
از اساتید بنام این رشته که در قرن ۱۳ و ۱۴ هجری شمسی می زیسته میتوان به تقی پشوتن ملقب به خیام اشاره کرد. ایشان کارهای خود را بر روی سینی انجام می‌دادند و با سیاه قلم و اشعار خیام مزین می نمودند. از جمله شاگردان ایشان استاد علی ظریفی می‌باشند. استاد محمود دهنوی، استاد اکبر صامتی، استاد محمد تقی ذوفن، استاد علی اکبر عین القضایی از صاحبان نام این هنر هستند.
اساتید بسیاری در اين حوزه، در عصر معاصر فعاليت كرده‌اند. تلاش همه آنها انتقال هنری چند هزار ساله به نسل جديد است.
قلمزنی اصیل چه ویژگی‌هایی دارد
برای تشخیص اصل و کار دست بودن یک محصول قلمزنی آن را در دست بگیرید. محصولات قلمزنی اصل معمولا وزن قابل توجهی دارند.
به نقوش ایجاد شده دقت کنید ، نقوش کار دست در همه یکسان و یک اندازه نیستند.
به لحیم کاری ها دقت کنید که از جنس زمینه کار و یکدست باشند.
نقوش ایجاد شده سنتی و اصیل باشند.
روی سطح یا پشت کار قیر باقی نمانده باشد.
دقت کنید که جایی از کار سوراخ نشده باشد. در مواردي به دليل فشار زياد، كار سوراخ شده يا ترك برمي‌دارد. بی شک اين مشكل، از ارزش اثر مي‌كاهد.
لبه‌هاي كار بايد صاف باشد تا باعث ايجاد جراحت نشود.
اساتید بسیاری در اين حوزه، در عصر معاصر فعاليت كرده‌اند. تلاش همه آنها انتقال هنری چند هزار ساله به نسل جديد است.
امروزه اين هنر در شهرهای تهران، اصفهان، اراک و تبريز توسط اساتید برجسته انجام مي‌شود. نمونه ای از هنر قلمزنی استان مرکزی، یک جام بزرگ پایه دار مسی است که در ورودی سازمان جهانی مالکیت فکری در سویس قرار دارد. این اثر توسط محمد مهدی باباخانی طراحی و قلمزنی شده است.
سيني، انواع گلدان، آينه و شمعدان، گيره استكان و قندان از پرفروش‌ترين محصولات در عرصه اين هنر است. وسايلی كه امروزه جز صنايع دستی ارزشمند ايران محسوب مي‌شوند. این محصولات گزینه مناسبی برای گیفت تبلیغاتی است.
روشهای نگهداری از محصولات قلم زنی
گفتیم که به طور کلی، قلم زنی، به هنر تزئین و کندن نقش و نگار بر روی اشیای فلزی گفته می‌شود. فلزاتی که معمولاً برای قلم زنی مورد استفاده قرار میگیرند مس، طلا، نقره و برنج هستند و در قلم زنی، استاد قلم زن، نقوش را با کمک قلم و ضربه چکش روی فلز در میآورد.
هنر قلم زنی از گذشته در ایران رواج داشته است و امروزه در شهرهای اصفهان، شیراز، تهران و تبریز هنرمندان و پیشکسوتان این صنعت مشغول به کار هستند.
نگهداری از صنایع دستی قلم زنی هم اصول خود را دارد که در ادامه به شرح آنها می‌پردازیم:
- بهتر است که ظروف قلم زنی را در جاهایی که رطوبت بیشتری دارند، مانند آشپزخانه قرار ندهید زیرا این کار می‌تواند به این ظروف آسیب برساند.
- برای نظافت و تمیز کردن ظروف قلم زنی از مواد شوینده شیمیایی استفاده نکنید.
- بهتر است برای تمیز کردن ظروف قلم زنی، ابری را به آبلیمو یا سرکه و یا رب گوجه فرنگی آغشته کنید و بعد ظروف را به وسیله آن ابر، نظافت کنید.
- بهتر است برای درخشندگی بیشتر ظروف قدیمی قلم زنی، از روغن جلا استفاده شود.
- اگر ظروف قلم زنی شما دارای نقوش زیاد ریز است، سعی کنید با ظروف دیگری ساییده نشود.
- از آن جایی که آلیاژ برنج سفت و محکم است، ظروف قلم زنی برنجی دیرتر دچار آسیب یا خرابی می‌شوند و هم چنین کمتر سیاه می‌شوند.
- ظروف مسی قلم زنی که قلع اندود شده‌اند، معمولاً سیاه نمیشوند و دیرتر از ظروف مسی قرمز، کثیف می‌شوند.
چنانچه این موارد را رعایت کنید میتوانید طول عمر و زیبایی ظروف قلم زنی خود را افزایش دهید و از زیبایی آن لذت ببرید.
سؤالات متداول درباره هنر قلم زنی
از دوران مادها در سده هفتم قبل از میلاد آثار قلم زنی محدودی به جا مانده است و در دوره هخامنشی اين هنر آنقدر رواج پيدا كرد كه دستورات حكومتی بر روي فلزات حك می‌شد.
شهر شیراز، شهر تبریز و شهر اصفهان از جمله شهرهای معروف در این رشته هستند.
- برجسته کاری
- نیمه برجسته کاری یا منبت
- ریزه قلم کاری
- مشبک کاری
- سبک قلم گیری
- محصولات قلم زنی اصل معمولاً وزن قابل توجهی دارند.
- نقوش کار دست در همه یکسان و یک اندازه نیستند.
- لحیم کاری ها از جنس زمینه کار و یکدست هستند.
- نقوش ایجاد شده سنتی و اصیل هستند.
- روی سطح یا پشت کار قیر باقی نمانده است.
نکات مهم درباره قلمزنی
برای مرور سریع متن نکات مهم در خصوص هنر قلمزنی در زیر آورده شده است:
- قلمزنی هنر ایجاد نقش و نگار به وسیله قلم روی فلزات مختلف است که قدمت آن به دوران مادها نیز می‌رسد.
- سبکهای گوناگون قلمزنی را میتوان به 3 دسته قلمزنی شیراز، تبریز و اصفهان تقسیم‌بندی کرد.
- سبک شیراز معمولا به شیوه برجسته انجام می‌شود. سبک تبریز نیز برخلاف سبک اصفهان به صورت سطحی حکاکی می‌شود.
- در حین خرید ظروف قلمزنی به ویژگی‌های مهمی باید دقت شود که حاکی از اصیل بودن این هنر است. از جمله این ویژگی‌ها میتوان به نقوش ایرانی و غیرهمسان، صاف بودن لبه‌ها، سنگین بودن ظروف و نبود هیچ‌گونه آسیب مانند سوراخ‌شدگی اشاره کرد.
