در تقویم ما ایرانیان، جشن های بسیاری دیده می شود که یکی از مهم ترین ها شب یلدا است؛ در واقع چندین هزار سال است که ایرانیان آخرین شب پاییز را که یلدا نام دارد و بلندترین و تاریک ترین شب سال لقب گرفته است تا سپیده دم و زایش اولین اشعه های آفتاب، بیدار می مانند و در کنار اعضای خانواده و فامیل و دوستان خود به بزم و شادی می گذرانند تا بر اندوه غیبت خورشید چیره شوند و سپیده صبح و زایش نور را به انتظار بنشینند و یک بار دیگر بر این باور خود صحه بگذارند که پایان شب سیه، سپید است
از گذشته های دور، ایرانیان شب یلدا یا شب چله را تا سپیده صبح در گرد آتش، به جشن و پایکوبی می گذراندند و با میوه هایی هم چون انار، خرمالو، هندوانه، سیب و به از میهمانان خود پذیرایی می کردند.
امروزه، با وجود این که به واسطه زندگی ماشینی و روزمرگی های بزرگ و کوچک میان مردم ایران و سنت ها و آداب و رسوم گذشته فاصله افتاده است، ولی هم چنان می توان نمودهایی از سنت های ایران باستان را در مناسبت هایی نظیر شب یلدا ملاحظه کرد.
جشن چله یا جشن یلدا، امروزه هم، با گرد هم آمدن و شب نشینی اعضای خانواده و فامیل برگزار می شود. آیین این شب، تناول انواع آجیل مخصوص، انار، هندوانه و شیرینی و میوه های متنوع است که همه جنبه نمادین دارند و نشان فراوانی، برکت، تندرستی و شادکامی هستند.
در این شب تفأل به دیوان حافظ شیرازی مرسوم است و بزرگان جمع با داستان سرایی و متل‌گویی، کوچک تر‌ها را بر سر ذوق می آورند و با حکایت هایی از گذشتگان آشنا می کنند. به باور ایرانیان باستان، یلدا شبی است که تا سپیده صبح باید در پرتو نور و آتش بگذرد تا اهریمن فرصت دژخویی و تباهی نیابد.
شب یلدا در باور ستاره شناسان
مراسم شب چلّه یا شب یلدا یکی از قدیمی ترین جشن های ایرانی است. یلدا به فاصله زمانی میان غروب آفتاب در ۳۰ آذر ماه (آخرین روز پاییز) تا طلوع آفتاب در اول دی ماه (نخستین روز زمستان) گفته می‌شود. کلمه چلّه هم مخفف واژه چهل و صرفاً نشان دهنده گذشت یک دوره زمانی معین (و نه الزاماً چهل روز) است.
ایرانیان باستان با استفاده از تجربیات و توانایی هایی که داشتند، فعالیت های خود را با گردش خورشید و تغییر فصول و بلندی و کوتاهی روز و شب و حرکت و قرار ستارگان تنظیم می کردند.
چله بزرگ از اولین روز دی ماه که خرم روز نام دارد، تا دهم بهمن ماه که جشن سده است، محاسبه می شود و در این ایام شدت سرما بیشتر است، سپس چله کوچک فرا می رسد که از دهم بهمن ماه تا بیستم اسفند ماه به طول می انجامد و در این ایام کم کم از شدت سرما کاسته می شود.
تاریخچه شب یلدا
یلدا از واژه ای سریانی به معنای تولد و زایش برگرفته شده است. در باور ایرانیان باستان، تاریکی سمبل اهریمن است و از آن جایی که در طولانی ترین شب سال، تاریکی اهریمنی دیر می پاید، این شب در نظر ایرانیان منحوس و بدقدم بوده و چون فرا می رسید، آتش روشن می کردند تا تاریکی و ارواح اهریمنی و شیطانی بگریزند و نابود شوند. هم چنین مردم گرد هم جمع می شدند و تمام شب را با نوشیدن و خوردن می گذراندند و به شادی و پایکوبی و گفتگو می پرداختند.
به طور کلی، در ایران باستان برای هر مراسم و سرور آیینی، سفره ای خاص می گستردند که در آن علاوه بر آلات و ادوات نیایش همچون عطردان، آتشدان، بخوردان و غیره، محصولات خوردنی فصل و خوراک های گوناگون هم می گذاشتند و هر آنچه از میوه تازه فصل که امکان داشت و میوه های خشک در این سفره یافت می شد.
ایرانیان باستان با این اعتقاد که سپیده دم شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها طولانی تر می شوند و تابش نور ایزدی جهان را فرا می گیرد، آخرین شب پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر یا زایش خورشید نامیدند و از آن زمان تاکنون، برای آن جشن بزرگی بر پا می شود و به همین دلیل، در آیین زرتشتی، به دهمین ماه سال، دی، به معنای دادار و آفریننده می گفتند که در واقع، ماه تولد خورشید بود.
ابوریحان بیرونی جشن یلدا را میلاد اکبر می نامد که منظور از آن میلاد خورشید است. در کتاب آثار الباقیه ابوریحان بیرونی از روز اول دی ماه، تحت عنوان خور یاد شده است و در کتاب قانون مسعودی نسخه موزه بریتانیا که در لندن موجود است، این روز، خُره روز نام گرفته است و در بعضی منابع دیگر خرم روز نامیده می شود. فردوسی هم در شاهنامه، یلدا و خور روز را به هوشنگ از شاهان پیشدادی ایران نسبت داده است.
آداب و رسوم و افسانه های مربوط به شب یلدا
ایرانیان در گذشته شب یلدا را تا طلوع اولین پرتوهای سپیده دم به انتظار باز زاییده شدن خورشید می نشستند و بعضی از آن ها هم در نیایشگاه های پیروان آیین مهر، به نیایش و دعا مشغول می‌شدند تا پیروزی خورشید و شکست اهریمن را از ایزد منان طلب کنند و شب هنگام دعای شکرانه نعمت به جای می آوردند. روز پس از شب یلدا یا همان نخستین روز دی ماه را خور روز یا روز خورشید و دی گان می نامیدند و از آن جایی که این روز تعطیل عمومی بود، به استراحت می پرداختند.
در ایران باستان، خور روز، روز برابری انسان ها بود؛ در این روز، همه، از پادشاه گرفته تا مردم کوچه و بازار، لباس ساده می پوشیدند تا یکسان به نظر بیایند و هیچکس حق دستور دادن و امر کردن به دیگری را نداشت و همه کارها داوطلبانه انجام می شد نه تحت امر و دستور از بالا.
هم چنین، در این روز جنگیدن و خونریزی حتی کشتن گوسفند و مرغ ممنوع بود؛ این موضوع را نیروهای در حال جنگ با ایرانیان هم می دانستند و در میادین جنگ، خونریزی به طور موقت متوقف می شد و در اغلب مواقع همین قطع موقت جنگ به صلح طولانی تبدیل می شد.
علت این که ایرانیان باستان در روز تولد دی ماه دست از کار می کشیدند و استراحت می کردند این بوده است که آن ها نمی خواستند احیاناً مرتکب گناه یا رذالتی شوند زیرا آیین مهر، در روز تولد خورشید ارتکاب هر عمل بدی حتی کوچک را گناهی بسیار بزرگ بر می شمرد. هم چنین ایرانیان باستان، درخت سرو را مظهر قدرت در برابر تاریکی و سرما می دانستند و در خور روز در برابر آن می ایستادند و عهد می بستند که تا سال بعد یک درخت سرو دیگر بکارند.
ایرانیان در شب یلدا باقی مانده میوه هایی را که در طول سال انبار کرده بودند به همراه خشکبار و تنقلات می خوردند و گرد هیزم افروخته می نشستند تا سپیده دم، بشارت روشنایی دهد زیرا به زعم و باور آن ها، در این شب، تاریکی و سیاهی در اوج خود است.
یلدا، پیوند دو آئین میترائیسم و مسیحیت
محققان معتقدند که مسیحیت چارچوب اصلی خود را که به این دین، پایداری و انسجام بخشیده است، به مذاهب پیش از مسیحیت رایج در روم باستان، از جمله میترائیسم مدیون است.
امروزه نیز میان سنت های مسیحیان و آئین میترائیسم شباهت های زیادی وجود دارد؛ در واقع مسیحیان در جشن میلاد عیسی مسیح هم چنان شومینه و شمع روشن می کنند و درخت کریسمس را با چراغ های کوچک نورانی تزئین کرده، شب زنده داری می کنند و از خوراک های مخصوص و ویژه این شب استفاده می کنند؛ هم چنین در این شب به دیدن یکدیگر می روند و این مناسبت را در کنار دوستان و فامیل جشن می گیرند، یعنی درست مانند همان رسم و رسومات و سنتی که ایرانیان از گذشته تاکنون در شب یلدا به جا می آورند.
یلدا و کریسمس تنها مثال هایی از بسیاری از باورها، آداب و رسوم، نمادها، داستان ها و افسانه های مشترکی هستند که مردم ملل و مذاهب مختلف را به هم پیوند می زنند.
رسم و رسومات و سفره شب یلدا
همان طور که گفتیم ایرانیان از گذشته های دور تا به امروز، در شب چله یا همان یلدا دور هم جمع می شوند و این شب را تا سپیده دم جشن می گیرند؛ سفره و تزیینات شب یلدا یکی از اصلی ترین رسومات این شب است. در ادامه به تفصیل به این رسومات می پردازیم:
تفأل به دیوان حافظ و شاهنامه خوانی
از رسم های کهن و بی مانند شب یلدا، تفأل به دیوان حافظ است. همان طور که می دانید، اغلب رسم و رسومات و آیین های شب چله، میراثی از فرهنگ چند هزار ساله ایرانیان است، ولی تفأل به حافظ در شب یلدا در سده های اخیر به دیگر رسوم شب یلدا افزوده شده است. شاهنامه خوانی و قصه گویی بزرگترهای خانواده و فامیل بر دور خوان یلدا هم از دیگر آیین های ایرانیان در این شب است که خاطرات شیرینی برای کودکان رقم می زند.
از این رو یکی از رسوم یلدا داستان سرایی و شعر خوانی است؛ پس عجیب نیست اگر بگوییم که «کتاب» می تواند گیفت یلدایی مناسبی باشد.
مهم نیست که کتابی که به عنوان گیفت شب یلدا تهیه می کنید، یک حافظ جیبی کوچک باشد یا این که یک کتاب شعر یا داستان نفیس، هم این که موضوع آن با سلیقه و علاقه شخص هدیه گیرنده تناسب داشته باشد، می تواند جزو هدایای شب یلدا مناسب تلقی شود.
تهیه هدیه شب یلدا
بسیاری از سازمان‌ها و شرکت‌ها تلاش می‌کنند که برای کارمندان و یا مشتریان خود پک یلدایی تهیه کنند تا با این کار در ذهن و خاطر آنها ماندگار شوند و به آنها خاطر نشان کنند که برایشان ارزش قائل هستند. معمولاً هدیه شب یلدا به گونه ای انتخاب می شود که یادآور این شب باشد، به این معنی که بتوان از آن در شب یلدا استفاده کرد. پک های شب یلدا در غالب موارد از چند هدیه بزرگ و کوچک تشکیل شده اند که این هدایا با توجه به مخاطب و شخص هدیه گیرنده می تواند متفاوت باشد و از هدایای لوکس تا هدایای دکوری و همین طور خوراکی یا بازی و سرگرمی تغییر کند.
برای مشاهده جدیدترین هدایای شب یلدا ۱۴۰۲ آراهنر کلیک کنید
میوه های شب یلدا
هندوانه:
هندوانه میوه ای خنک و تابستانی است به همین دلیل یادآور گرمای تابستان و حرارت خورشید است. باور ایرانیان باستان بر این بوده است که اگر مقداری هندوانه در شب یلدا خورده شود، در سراسر زمستان، سرما و بیماری بر افراد غلبه نخواهد کرد و البته این باور، با توجه به خواص و ویتامین هایی که هندوانه دارد، عجیب و دور از ذهن نیست. هم چنین در شب یلدا معمولاً هندوانه را به صورت مدور و چون خورشید برش می زنند تا یادآور گرمای تابستان و فرونشاندن عطش باشد.
انار:
انار سرخ در سفره شب یلدا نشانه ای برای زایش و تولد و شادی است. هم چنین انار میوه ای خون ساز است و به کسانی که پریده رنگ هستند و دچار کم خونی اند، توصیه می‌شود آب انار بنوشند. انار باعث تقویت سیستم دفاعی بدن و افزایش انرژی و تصفیه خـون می شود و رنگ رخساره را شاداب می کند؛ به همین دلیل انار را نماد زایش و شادی می دانند.
آجیل:
آجیل شب یلدا اغلب طعم شیرینی دارد و شامل پسته، بادام، فندق و گردو هم می شود. در بعضی مناطق از میوه های خشک نیز به عنوان آجیل شب چله استفاده می کنند. دانه های آجیل سرشار از کالری و ویتامین و مواد معدنی هستند و به سلامت عمومی بدن کمک می کنند؛ هر چند که حتماً باید در حد تعادل مصرف شود.
سخن پایانی
یلدا طولانی ترین و تاریک ترین شب سال است و نشانه شبی اهریمنی و شوم و ناخوشایند است که با طلوع صبح روز اول دی ماه و بر آمدن آفتاب شکست می خورد و نیکی بر آن چیره می شود.
شب یلدا تاریخی به قدمت آیین میترائیسم دارد و در طول سالیان آداب و رسوم آن حتی الامکان حفظ شده است با این حال، به واسطه تغییراتی که در سبک زندگی کنونی ایرانیان به وجود آمده، بخشی از آیین های یلدا دستخوش تغییراتی شده اند.
نکته زیبا و به یادماندنی در خصوص طولانی ترین شب سال در این است که همه اقوام ایرانی اعم از فارس، ترک، کرد، لر، بلوچ و عرب آن را جشن می گیرند و در این شب دور هم می نشینند و آن را به شادی، مهرورزی، دوستی و صداقت می گذرانند. یلدا، پاسداشت فرهنگ و سنت های کهن ایرانی است و ارزش هایی مانند در کنار هم بودن و مهمان هم بودن و در کنار هم به فردای روشن چشم داشتن، در کنار هم بودن و انار خوردن و حافظ خواندن و قصه گفتن از دیروزی که رفته است و می تواند چراغ راه بچه های فردا باشد، در آن تجلی می یابد.
“مجموعه‌ی آراهنر” چندین سال است که در آستانه شب یلدای هر سال به معرفی هدایای تبلیغاتی مخصوص شب یلدا که متناسب با تم و فضای این شب که با ذوق و دقت فراوان و با سلیقه مخاطب خوش‌ذوق ایرانی طراحی و گردآوری کرده است، می پردازد تا دغدغه این دسته از افراد برای تهیه‌ی هدایای تبلیغاتی خاص و بسیار مناسب برای این شب مخصوص را به حداقل رساند و آنها را یک گام به یک شب یلدای زیبا و گرم و به یاد ماندنی نزدیکتر کند.
سوالات متداول همه چیز درباره شب یلدا
کلمه چلّه هم مخفف واژه چهل و صرفاً نشان دهنده گذشت یک دوره زمانی معین (و نه الزاماً چهل روز) است
یلدا از واژه ای سریانی به معنای تولد و زایش برگرفته شده است
در ایران باستان، در سفره یلدا علاوه بر آلات و ادوات نیایش همچون عطردان، آتشدان، بخوردان و غیره، محصولات خوردنی فصل و خوراک های گوناگون هم می گذاشتند و هر آنچه از میوه تازه فصل که امکان داشت و میوه های خشک در این سفره یافت می شد.
زیرا آن ها نمی خواستند احیاناً مرتکب گناه یا رذالتی شوند چراکه در آیین مهر، در روز تولد خورشید ارتکاب هر عمل بدی حتی کوچک را گناهی بسیار بزرگ بر می شمرد.
