هنر میناکاری چیست و چطور انجام می‌شود؟
- آنچه در این مقاله میخوانیم
میناکاری از ظریف‌ترین و چشم‌نوازترین هنرهای ایرانی است؛ هنری که با ترکیب رنگ، فلز و آتش، آثاری ماندگار و اصیل خلق می‌کند. واژه “مینا” در زبان فارسی به معنای آبگینه یا شیشه‌ای رنگین است، و هنر میناکاری به تزیین فلزاتی مانند مس با لعاب و نقوش سنتی اطلاق می‌شود.
این هنر که قدمتی چندصدساله دارد، امروز هم در قالب ظروف، بشقاب‌ها، گلدان‌ها و تندیس‌های تزئینی جایگاه ویژه‌ای در میان هدایای فرهنگی و سازمانی یافته است. اصفهان به عنوان مرکز اصلی تولید میناکاری، مهد هنرمندانی‌ست که با دقت و ذوق، هر اثر را به یک هدیه‌ی منحصربه‌فرد تبدیل می‌کنند.
اگر به‌دنبال هدیه‌ای ماندگار، هنری و ایرانی هستید، ادامه این مطلب را از دست ندهید. در ادامه با میناکاری بیشتر آشنا می‌شویم و نمونه‌هایی از هدایای سازمانی میناکاری‌شده را معرفی می‌کنیم.
(چنانچه تمایل به خرید هدایای سازمانی صنایع دستی خاص دارید، پیشنهاد می‌کنیم از محصولات موجود در آراهنر دیدن کنید)
میناکاری چیست؟
میناکاری هنری است كه بر روی فلزاتی نظیر طلا، نقره و مس انجام می‌شود. براي اين كار از حرات بالا استفاده می‌شود. در گذشته اين هنر بر روی طلا و نقره بيشتر انجام می‌شد. به همين دليل ارزش مادی بسياری داشت . امروزه اين هنر بر روی ظروف مسی هم انجام می‌شود و طبيعی است كه قیمت كمتری دارد. هنوز هم در جنوب ايران و در اهواز اين كار بر روی طلا انجام می‌شود. صائبین (از پيروان حضرت يحيی) سال‌هاست اين شغل را ادامه می‌دهند.
در ميان اين افراد ميناكاري بر روي طلا، شغل اجدادي است. البته ارزش هنر ميناكاري در همه اين موارد يكسان است. هنرمند وقت بسياري را براي طراحي جزئيات صرف مي‌كند. طرح‌هايی كه در انواع صنایع دستی مشابه مانند مس و پرداز هم ديده می‌شود. نقش‌هایی كه نمونه‌های آن در هنرهای مانند نگارگری و تذهیب هم ديده می‌شود. انواع گل‌ها، اسليمی، حيوانات و در موارد انسان‌ها از آن جمله‌اند.
در بيشتر نمونه‌ها، طرح زمينه میناكاری آبی است. سپس با رنگ سفيد طرح‌هایی روی آن ايجاد مي‌شود. البته نمونه‌هایی هم در حال حاضر در بازار وجود دارد كه زمينه آنها قرمز يا سبز است. متاسفانه اين هنر از اواخر دوره قاجار و به واسطه آشفتگی كشور، رو به فراموشی رفت. تا اينكه فردی به نام «شكرالله صنيع زاده» در دوره پهلوی جان تازه‌اي به اين هنر بخشيد. كارگاهی راه انداخت و نسلی جديد را تربيت كرد.
نسلی كه شاگردان آنها، چه زن و چه مرد، سال‌هاست در شهر اصفهان فعاليت مي‌كنند. ويترين بسياری از مغازه‌هاي اين شهر، به انواع ظروف و زيورآلات ميناكاری، مزين است. البته اينها تنها نمونه‌های ميناكاری شده نيستند. در مكان‌های تاريخی و مقدس، در و پنجره‌های بسياری با اين هنر آراسته شده است.
از دیگر شهرهای ایران که هنر میناکاری رواج دارد می‌توان به شهر شیراز اشاره کرد. دیگر صنایع دستی شیراز را هم در مجله آراهنر دنبال کنید.
تاریخچه میناکاری
بشقاب‌ها و کاسه‌های آبی‌رنگ با نقش و نگار سنتی، اولین تصاویری هستند که با شنیدن نام میناکاری به ذهن می‌رسند. این هنر که بیش از پنج هزار سال قدمت دارد، در گذشته در انحصار درباریان و پادشاهان بود. امروزه اما به‌عنوان یکی از صنایع دستی فاخر ایرانی، جای خود را در خانه‌های بسیاری باز کرده است.
شهر اصفهان مهم‌ترین مرکز میناکاری در ایران است؛ شهری که هنرمندان آن در کارگاه‌های کوچک و بزرگ، آثاری ماندگار خلق می‌کنند.
گرچه نمونه‌هایی از این هنر در کشورهای دیگر مانند قبرس و یونان نیز کشف شده‌اند، اما گستردگی آثار در ایران، کارشناسان را بر آن داشته تا ایران را خاستگاه اصلی میناکاری بدانند. در میان کشفیات تاریخی، گوشواره‌ها، بازوبندها و کاسه‌هایی از دوران هخامنشی وجود دارند که با مینای رنگارنگ تزئین شده‌اند و امروزه در موزه‌های معتبر دنیا نگهداری می‌شوند.
میناکاری هنر کدام شهر است؟
میناکاری یکی از هنرهای سنتی ایران است، اما اصفهان به‌عنوان مرکز اصلی و مهم‌ترین شهر در هنر میناکاری شناخته می‌شود.
چرا اصفهان؟
اصفهان در دوره صفویه به مرکز هنرهای دستی ایران تبدیل شد.
استادکاران بسیاری در زمینه میناکاری، قلم‌زنی، خاتم‌کاری و… در این شهر فعال بودند و نسل به نسل آموزش دادند.
امروزه نیز بیشترین تولیدات میناکاری در ایران مربوط به کارگاه‌ها و هنرمندان اصفهانی است.
میدان نقش جهان، خیابان چهارباغ، و مناطق تاریخی اصفهان محل عرضه و آموزش گسترده‌ی این هنر هستند.
شهرهای دیگر:
در کنار اصفهان، شهرهایی مثل شیراز، تهران، تبریز و کرمان نیز میناکاری انجام می‌دهند، اما شهرت و کیفیت کار اصفهان همچنان بی‌رقیب است.
روش‌هاي توليد انواع میناكاری
ميناكاری رایج امروزی به 2 روش انجام مي‌شود. مینای خانه‌بندی كه بيشتر در جنوب كشور رواج دارد و مینای نقاشی كه اجرای آن در اصفهان بيش از ديگر نقاط است. هرچند روش كار هنرمندان در اين 2 روش تفاوت‌هایی دارد اما همگی از صنايع دستی ارزشمند ايرانی محسوب می‌شوند.
در روش خانه‌بندی، مانند پرداز مس از مفتول‌هایی بسيار نازک استفاده مي‌شود. به همين دليل به آن مینای سيمی هم می‌گويند. مفتول‌ها بر اساس طرحی كه قرار است روی كار ایجاد شود بر بدنه ظرف اصلی چسبانده مي‌شود. يک لعاب شيشه‌ای روی آن را مي‌پوشاند. اثر در اين مرحله در كوره‌هايی با حرارت بالا قرار می‌گيرد. مفتول‌ها به بدنه می‌چسبند و بخشی از كار می‌شوند. در گام بعدی، رنگ‌های مورد نظر را كه به شكل رنگ است، روی كار می‌پاشند تا سطح كار يكدست شود. اثر دوباره در كوره قرار مي‌گيرد. چون ممكن است مفتول‌ها در اثر حرارت سياه شود، با اسيد رنگ آنها به حالت اوليه بازمی‌گردد. در حال حاضر نوعی از ميناكاری سيمی، به نام میناكاری سياه انجام می‌شود. صائبين اهواز در اين حوزه بيش از ديگر شهرها فعالند.
مسگران ظروف را می‌سازند و ميناكاران بر همان اساس لعاب مينا را آراسته می‌كنند. در اين روش هم اثر در كوره قرار می‌گيرد تا رنگ آن ثابت شود. سپس كار نقاشی روی آن لعاب شفاف آغاز می‌شود. در چند مرحله اثر در كوره می‌رود تا رنگ‌ها ثابت شود.
آثار توليدي هر دوی اين روش‌ها، باارزش و زيباست. از روش های دیگر میناکاری فلزات، مینای برجسته، مینای مرصع، مینای روحی، مینای پنجره‌ای و مینای شکری است. این روش ها کمتر از دو روش ذکر شده، مرسوم هستند.
برای مطالعه بیشتر درباره هدایای تبلیغاتی مقاله راهنمای خرید هدیه را از دست ندهید.
روش ساخت و آماده سازی ظروف مینا
در مینا کاری از ورقه طلا، نقره و مس استفاده می‌شود. ورقه طلا به دلیل قابلیت چکش خواری بیشتر و اکسید نشدن در دمای ذوب مینا، از دیگر فلزات بهتر است. به دلیل قیمت بالای طلا و نقره، امروزه بیشتر از ورق مس برای میناکاری استفاده می‌شود. از مزایای فلز مس این است که قابلیت جذب لعاب بالاتری را نسبت به سایر فلزات دارد. مس بکار رفته در این هنر باید 99 درصد و ضخیم باشد. استفاده از ورقه‌های مس بی کیفیت باعث می‌شود که در هنگام حرارت دادن ناخالصی هایی روی سطح کار نمایان شود.
ابزارهای لازم برای میناکاری
- ورق مس، طلا یا نقره
- کاغذ کپی
- چکش برای به وجود آوردن برآمدگی و فرو
- رفتگی در فلز
- سندان
- گیره
- اره کمانی و اره فلز بر
- قیچی فلز بر
- قلم
- انواع رنگ (گیاهی، معدنی یا فلزی)
- کوره
ساخت زیر ساخت
اولین مرحله برای ساخت یک محصول مینا، تهیه زیر ساخت آن است. زیر ساخت به دو روش خم کاری و چکش کاری تهیه می‌شود. در روش خم کاری، ساخت اشیاء یک تکه، مانند بشقاب میناکاری به وسیله ماشین خم کاری انجام می‌شود. اگر شیء مورد نظر از چند قسمت تهیه شده باشد مانند شکلات خوری یا میوه خوری لحیم کاری می‌کنند. بعد از لحیم کاری با پودر تنکار و یا بوراکس درز ها را می‌پوشانند.
در روش چکش کاری ابتدا صفحه‌ای مدور از ورق فلز را می‌برند.
سپس نوک پرگار را در مرکز دایره قرار داده و برای تعیین کف شیء مورد نظر، دایره‌ای کوچکتر رسم می‌کنند. بعد با چکش زدن و ضربات متوالی دیواره ظرف را مشخص می‌کنند. با ضربات بیشتر شکل ظرف نیمکره می‌شود و عمل چکش زنی تا زمان آماده شدن شیء ادامه پیدا می‌کند. بعد از آماده شدن زیر ساخت، سطح ظرف را چرخ کاری می‌کنند. چرخ کاری برای صیقلی شدن و بر طرف کردن زوایدی است که بر اثر چکش کاری و لحیم به وجود آمده است. برای صاف و صیقلی کردن لبه های ظرف، پایه های گلدان و شمعدان ها، سوهان کاری انجام می‌شود. در آخر برای از بین بردن رسوبات و تراشه های باقی مانده سنباده می‌زنند.
سطح فلز برای لعاب کاری باید کاملا تمیز باشد، هر گونه آلودگی در سطح لعاب بریدگی ایجاد می‌کند.
لعاب کاری
لعاب کاری به دو روش انجام می‌شود. در روش اسپری با پیستوله، لعاب به وسیله پیستوله روی زیر ساخت پاشیده می‌شود. این کار در اتاقک اسپری انجام می‌شود، این اتاقک باید سیستم تهویه مناسب داشته باشد. در این روش مقداری لعاب هدر می‌رود.
در روش دستی یا غرقاب، لعاب را روی شیء مورد نظر می‌ریزند تا تمام سطح آن پوشانده شود. در این روش لعاب هدر نمی‌رود و از نظر اقتصادی و بهداشتی مناسب تر است.
پخت لعاب
پس از خشک شدن و بر طرف کردن آلودگی ها از روی لعاب، پخت آغاز می‌شود. حرارت کوره حدود 700 درجه سانتی گراد است و فرآیند پخت 2 تا 3 دقیقه طول می‌کشد. بعد از پخت، شیء مورد نظر را دوباره با یک لعاب مرغوب می‌پوشانند و دو مرتبه در کوره قرار می‌دهند. حرارت کوره در پخت دوم کمتر است. بعد از پخت کامل لعاب آن را از کوره خارج می‌کنند تا به تدریج سرد شود. فلزی که 2 بار لعاب داده شده و 2 بار پخته شده است برای هر طرح و نقشی مناسب است.
نقاشی
هنرمند میناکار ابتدا طرح مورد نظر خود را روی کاغذ می‌آورد و سپس آن را بر روی لعاب منتقل می‌کند.
نقاشی با قلم گیری آغاز می‌شود. استاد میناکار ابتدا خطوط اصلی طرح را قلم گیری کرده و سپس قسمت های مختلف را رنگ می‌کند. سپس لعاب برای سومین بار در کوره قرار داده می‌شود. در این مرحله حرارت از پخت اول و دوم کمتر و در حدود 400 درجه سانتی گراد است. هنگام نقاشی بر مینا، اگر رنگ زیاد باشد، شره کرده و باعث خرابی کار هنگام حرارت دادن می‌شود.
رنگ در میناکاری
در رنگ های مینایی سفید وجود ندارد. برای استفاده از این رنگ، هنرمند با مهارت از سفیدی زمینه استفاده می‌کند. برای رنگ طلایی در این مرحله از آب طلا استفاده می‌شود. در میناکاری برای تهیه رنگ زرد اکسید کروم، سرب، اکسید قلع و براده آهن را ترکیب می‌کنند. رنگ سیاه از سرب، اکسید آهن، اکسید کبالت و دی اکسید منگنز تهیه می‌شود. برای تهیه رنگ بنفش از خرده شیشه، نشادر و محلول طلا استفاده می‌شود. از ترکیب براده مس، سنگ چخماق و کرومات سرب رنگ سبز تولید می‌شود. رنگ آبی ازترکیب سنگ چخماق، اکسید کبالت و اکسید روی تهیه می‌شود. رنگ قهوه‌ای در میناکاری از ترکیب اکسید آهن، اکسید کروم سبز و اکسید روی تولید می‌شود.
روش نگه داری آثار میناکاری
آثار مینا کاری با یک لعاب شفاف پوشیده می‌شوند به همین دلیل در صورت شستشو با آب گرم و اسفنج آسیب نمی‌بینند. باید از ضربه زدن یا کشیدن اشیاء نوک تیز و برنده بر روی آنها خودداری شود. حرارت زیاد نیز گاهی باعث سوزاندن رنگ های مینا می‌شود.
مرمت مینا
اگر اثر میناکاری آسیب ببیند و نیاز به ترمیم داشته باشد، از رنگ های روغنی استفاده می‌کنیم. برای ترمیم میناهای نیمه شفاف از محلول سلولوئید و استات آمیل استفاده می‌شود.
کاربرد میناکاری
از هنر فاخر میناکاری در ساختن جعبه جواهرات، تابلو های نفیس، ساعت، گلدان و زیورآلات استفاده می‌شود. میناکاری در ساخت در، پنجره، ضریح و کتیبه ها در مکان‌های مذهبی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.
آثار میناکاری با کیفیت را چگونه بشناسیم
اثر میناکاری باید درخشش، جلا، شفافیت و تلالو داشته باشد. از خریدن آثاری که لبه‌های تیز و برنده و زواید اضافی دارند، خودداری کنید.
توجه کنید که زیرساخت، فلزی مرغوب و خالص باشد. در آثاری که زیرساخت آنها بیشتر از یک تکه است، دقت کنید که قسمت های لحیم شده مشخص نباشند. ضخامت رنگ بکار رفته در نقاشی و تزیینات در همه سطح کار باید یکنواخت باشد.
سطح لعاب نباید حباب، زبری، برجستگی، ترک و رنگ پریدگی داشته باشد. بهتر است آثار میناکاری که امضا هنرمند دارند، را خریداری کنید. اگر مس استفاده شده در زیرساخت، وزن کمی نسبت به اندازه ظرف داشته باشد، قیمت آن کمتر است. زبری روی سطح کار نشان دهنده این است که لعاب بیش از حد در کوره مانده یا حرارت کوره بالا بوده و سوخته است. رنگ ها در یک اثر با کیفیت نباید با هم تداخل داشته باشند.
مزایای خرید محصولات میناکاری
همه ما میناکاری را به عنوان یک هنر اصیل ایرانی می شناسیم؛ صنایع دستی میناکاری یکی از پرطرفدارترین صنایع دستی ایران به شمار می رود و خرید میناکاری به عنوان سوغات، انواع هدیه اعم از هدیه یادبود، هدیه سازمانی و… علاوه بر کمک به چرخه تولید صنایع دستی، کاری لذت بخش محسوب می شود. ولی چرا همواره هنگام خرید هدیه سازمانی یا تبلیغاتی، یکی از پیشنهادهایی که می شود، صنایع دستی میناکاری است؟
به طور کلی خرید صنایع دستی از جمله میناکاری، مزایای بسیاری دارد که نه تنها شامل سازمان شما می شود بلکه به این کسب و کار هم جان تازه ای می دهد.
به عبارت دیگر، خرید محصولات میناکاری سبب می شود که این صنعت دستی بتواند بهتر از گذشته اعتلا یابد و هنرمندان این رشته نه تنها با مشکلات ناشی از کمبود میزان تقاضای بازار مواجه نشوند، بلکه بتوانند این صنعت را رونق بخشند و اصول ساخت مینا کاری را به شاگردان خود بیاموزند.
از سوی دیگر استفاده از صنایع دستی به عنوان هدایای تبلیغاتی یا هدایای مناسبتی و سازمانی، نه تنها به اعتبار و پرستیژ کسب و کار شما اضافه می کند، بلکه معرف اصالت و فرهنگ برند شما نیز خواهد بود خصوصاً اگر شرکا یا میهمانان خارجی داشته باشید خرید میناکاری بیشتر توصیه می شود.
اساتید معروف میناکاری
اساتید و هنرمندان بسیاری در ایران به هنر میناکاری مشغول بوده‌اند. یکی از این اساتید، میرزا شکرالله صنیع زاده از بزرگ‌ترین میناکاران و نوه نقاش مشهور معاصر، عبدالحسین صنیع همایون بودند. نگارستان صنیع زاده در اصفهان که میعادگاه هنرمندان و هنر شناسان است، فروشگاه و نمایشگاه دایمی ایشان است. این هنرمند شهیر آثار ارزشمند و ماندگار زیادی از خود به یادگار کذاشته است، تعدادی از آنها عبارتند از:
جعبه قرآن که در موزه آستان قدس رضوی نگه داری می‌شود.
تصویری از کودکی حضرت عیسی در آغوش حضرت مریم است که از منحصر به فرد ترین آثار میناکاری جهان است.
تصویر حضرت علی (ع)
آثار ارزشمندی مانند درب ها، پنجره ها، ضریح و کتیبه های حرم امامان شیعه در شهرهای مختلف
تابلوی مطلای میناکاری شده در موزه جواهرات ملی بانک مرکزی
دو عدد آینه میناکاری تذهیب شده در موزه نیاوران
از دیگر استادان میناکاری، غلامعلی فیض اللهی هستند که آثار بسیاری از ایشان در نمایشگاه های مختلف وجود دارد. ایشان این هنر را ابتدا از پدرشان، و سپس از مرحوم صنیع زاده آموختند.
استاد ابراهیم زرقونی، نخستین کسی بود که هنر میناکاری را به بدنه گلدان ها اضافه کرد. یکی از برجسته ترین آثار ایشان، تابلوی بزرگ مینای “چالدران” است. ابعاد این تابلو بیشتر از یک متر است و دیدار شاه اسماعیل صفوی را با سلطان سلیم عثمانی نشان می‌دهد.
از اساتید دیگر این هنر می‌توان به حسین هنر دولت، مهدی غفاریان، برادران نعمت اللهی، محمد علی فرشیدفر اشاره کرد. از اساتید زن معاصر میناکاری خانم مینا جوهری هستند که آثار تلفیقی ارزشمندی را خلق کرده‌اند.
سوالات متداول میناکاری
آیا محصولات میناکاری، در اثر شست و شو رنگ خود را از دست می دهند؟
نکته جالب در مورد مینا کاری این است که به دلیل لعاب شفافی که در انتهای مراحل پرداخت روی محصول را می پوشاند، شست و شوی آن با آب گرم و اسفنج آسیبی به آن نمیزند.
چطور کیفیت محصولات مینا کاری را تشخیص دهیم؟
تلالو و شفافیت یکی از المان‌های مهم در تعیین کیفیت محصولات میناکاری است. نکته مهم دیگر این است که لبه‌ها نبایستی تیز و برنده باشند. لبه‌هایی صاف و بدون زائده نشان دهنده یکی از ویژگی‌های محصولات مینا کاری مرغوب است.
سطح لعابی محصول نباید دارای ترک، حباب، و یا رنگ پریدگی باشد.
بهتر است از محصولاتی که امضای هنرمند را دارند خرید کنیم تا نسبت به تضمین کیفیت آن مطمئن باشیم. روی سطح محصول نیز باید صاف و صیقلی باشد؛ در غیر اینصورت نشانگر این است که لعاب بیش از حد در کوره مانده یا حرارت کوره بالا بوده و در نتیجه لعاب آن دچار سوختگی شده است.
چرا محصولات میناکاری، هدیه ای لوکس و با ارزش محسوب می شوند؟
لوکس بودن کلمه‌ای است که پشت آن مفاهیمی از جمله زمان، اصالت، خاص بودن و تخصص نهفته است. مانند میناکاری حاصل زحمات و تخصص استادکارهایی با تجربه است که سالیان سال زمان صرف کرده‌اند تا به این سطح از تبحر و دقت برسند، بی شک ارزشی دارد که به سختی معادل مادی آن را نمی‌توان تعیین کرد. از طرفی هنر ایرانی میناکاری، عقبه‌ای چند هزار ساله دارد و از دوران هخامنشیان سینه به سینه به هنرمندان معاصر رسیده است. حالا بهتر می‌توان درک کرد که وقتی از اصالت و ریشه داشتن در مینا کاری سخن می‌گوییم، یعنی چه؟ وقتی تمام اینها در پس یک هدیه بیاید، آیا این هدیه خاص و لوکس و با ارزش نیست؟
نکات مهم درباره میناکاری
مهم‌ترین نکات در خصوص هنر میناکاری عبارت‌اند از:
- میناکاری هنر استفاده از رنگ و حرارت روی فلزاتی همچون طلا، نقره و مس است.
- امروزه مرکز اصلی هنر میناکاری در ایران، شهر اصفهان است.
- دو روش اصلی در هنر میناکاری خانه‌بندی و نقاشی است. امروزه شیوه نقاشی بیشتر انجام می‌شود.
- در نگهداری ظروف میناکاری باید نکات مهمی را در ذهن داشت. از جمله مهم‌ترین آنها می‌توان به مراقبت در مقابل ضربه و اشیا تیز و برنده و همین‌طور حرارت بالا اشاره کرد.
- میناکاری‌های با کیفیت رنگ‌های درخشان و شفافی دارند. در موارد باکیفیت تداخل رنگی، گوشه‌های سوخته وکج، همین‌طور سطح زبر قابل مشاهده نیست.
- از این هنر اصیل ایرانی در ساخت گلدان، بشقاب، جاقلمی، تابلو و … استفاده می‌شود که از بهترین گزینه‌ها برای هدایای مدیریت و تبلیغاتی است.
محصولات مرتبط
مقالات مرتبط
