هنر میناکاری
- آنچه در این مقاله میخوانیم
معنی لغوی کلمه مینا، آبگینه یا پیاله است. میناکاری نیز به هنر استفاده از لعاب آبی رنگ کشیدن نقش و نگار روی ظروف اشاره دارد. این هنر ایرانی را میتوان در در و پنجره مکان‌های مذهبی و قدیمی نیز دید.
شهر اصفهان از اصلی‌ترین مراکز فعالیت هنرمندان میناکاری است و تعداد زیادی از کارگاه‌های میناکاری در این شهر وجود دارد. مینا کاری را اصطلاحا هنر همنشینی رنگ و آتش می‌نامند. این دو عنصر اساس کار میناکاری ظروف و وسایل تزئینی هستند. علاوه بر این موارد برای میناکاری به ابزارهای دیگری از جمله انواع قلم، چکش، ورقه فلزات و … نیز نیاز است.
هنرمندان با ذوق و سلیقه‌ی خود طرح‌های نو و خاصی را بروی ظروف به وجود می‌آورند. برای دیدن انواع هدایای تبلیغاتی میناکاری در ادامه با آراهنر همراه باشید.
میناکاری چیست؟
میناکاری هنری است که بر روی فلزاتی نظیر طلا، نقره و مس انجام می‌شود. برای این کار از حرات بالا استفاده می‌شود. در گذشته این هنر بر روی طلا و نقره بیشتر انجام می‌شد. به همین دلیل ارزش مادی بسیاری داشت . امروزه این هنر بر روی ظروف مسی هم انجام می‌شود و طبیعی است که قیمت کمتری دارد. هنوز هم در جنوب ایران و در اهواز این کار بر روی طلا انجام می‌شود. صائبین (از پیروان حضرت یحیی) سال‌هاست این شغل را ادامه می‌دهند.
در میان این افراد میناکاری بر روی طلا، شغل اجدادی است. البته ارزش هنر میناکاری در همه این موارد یکسان است. هنرمند وقت بسیاری را برای طراحی جزئیات صرف می‌کند. طرح‌هایی که در انواع صنایع دستی مشابه مانند مس و پرداز هم دیده می‌شود. نقش‌هایی که نمونه‌های آن در هنرهای مانند نگارگری و تذهیب هم دیده می‌شود. انواع گل‌ها، اسلیمی، حیوانات و در موارد انسان‌ها از آن جمله‌اند.
در بیشتر نمونه‌ها، طرح زمینه میناکاری آبی است. سپس با رنگ سفید طرح‌هایی روی آن ایجاد می‌شود. البته نمونه‌هایی هم در حال حاضر در بازار وجود دارد که زمینه آنها قرمز یا سبز است. متاسفانه این هنر از اواخر دوره قاجار و به واسطه آشفتگی کشور، رو به فراموشی رفت. تا اینکه فردی به نام «شکرالله صنیع زاده» در دوره پهلوی جان تازه‌ای به این هنر بخشید. کارگاهی راه انداخت و نسلی جدید را تربیت کرد.
نسلی که شاگردان آنها، چه زن و چه مرد، سال‌هاست در شهر اصفهان فعالیت می‌کنند. ویترین بسیاری از مغازه‌های این شهر، به انواع ظروف و زیورآلات میناکاری، مزین است. البته اینها تنها نمونه‌های میناکاری شده نیستند. در مکان‌های تاریخی و مقدس، در و پنجره‌های بسیاری با این هنر آراسته شده است.
از دیگر شهرهای ایران که هنر میناکاری رواج دارد میتوان به شهر شیراز اشاره کرد. دیگر صنایع دستی شیراز را هم در مجله آراهنر دنبال کنید.
تاریخچه میناکاری
شقاب و قدح‌های آبی رنگ پرنقش و نگار، اولین تصویری است که بعد از شنیدن نام میناکاری به ذهن بسیاری خطور می‌کند. ظروفی که از گذشته، زینت‌بخش خانه بسیاری از ایرانیان بوده است. این ظروف بیش از ۵ هزار سال است که تولید می‌شود. به واسطه ارزش مادی، تا زمانی تنها پادشاهان و درباریان صاحب این ظروف بودند. حالا اما جز صنایع دستی ارزشمند ایران است و خریداران بسیاری دارد. اصفهان سال‌هاست به قطب این هنر تبدیل شده و هنرمندان بسیاری در کارگاه‌های کوچک و بزرگ این شهر مشغول به کارند.
نمونه‌های گوناگونی از آثار این صنایع دستی در بخش‌های مختلف دنیا پیدا شده است. شش انگشتر طلا در قبرس و مجسمه زئوس (پادشاه خدایان در میان اساطیر یونان) در یونان از آن جمله‌اند. با این وجود نمونه‌های فراوان در ایران باعث شده تا کارشناسان اعلام کنند ریشه این هنر سرزمین ایران بوده است. بعدها و به واسطه جنگ‌ها یا تجارت، این هنر به اروپا هم راه پیدا کرده است. گوشواره، بازوبندهای طلا و یک کاسه برنجی که بر همه آنها میناکار شده، نمونه‌هایی کشف شده از این هنر در دوره هخامنشی است. این آثار در موزه‌های مشهور دنیا نگهداری می‌شوند و اصالت آنها تائید شده است.
در مقاله هدایای تبلیغاتی چیست درباره این حوزه بیشتر بخوانید.
روش‌های تولید انواع میناکاری
میناکاری رایج امروزی به ۲ روش انجام می‌شود. مینای خانه‌بندی که بیشتر در جنوب کشور رواج دارد و مینای نقاشی که اجرای آن در اصفهان بیش از دیگر نقاط است. هرچند روش کار هنرمندان در این ۲ روش تفاوت‌هایی دارد اما همگی از صنایع دستی ارزشمند ایرانی محسوب می‌شوند.
در روش خانه‌بندی، مانند پرداز مس از مفتول‌هایی بسیار نازک استفاده می‌شود. به همین دلیل به آن مینای سیمی هم می‌گویند. مفتول‌ها بر اساس طرحی که قرار است روی کار ایجاد شود بر بدنه ظرف اصلی چسبانده می‌شود. یک لعاب شیشه‌ای روی آن را می‌پوشاند. اثر در این مرحله در کوره‌هایی با حرارت بالا قرار می‌گیرد. مفتول‌ها به بدنه می‌چسبند و بخشی از کار می‌شوند. در گام بعدی، رنگ‌های مورد نظر را که به شکل رنگ است، روی کار می‌پاشند تا سطح کار یکدست شود. اثر دوباره در کوره قرار می‌گیرد. چون ممکن است مفتول‌ها در اثر حرارت سیاه شود، با اسید رنگ آنها به حالت اولیه بازمی‌گردد. در حال حاضر نوعی از میناکاری سیمی، به نام میناکاری سیاه انجام می‌شود. صائبین اهواز در این حوزه بیش از دیگر شهرها فعالند.
مسگران ظروف را می‌سازند و میناکاران بر همان اساس لعاب مینا را آراسته می‌کنند. در این روش هم اثر در کوره قرار می‌گیرد تا رنگ آن ثابت شود. سپس کار نقاشی روی آن لعاب شفاف آغاز می‌شود. در چند مرحله اثر در کوره می‌رود تا رنگ‌ها ثابت شود.
آثار تولیدی هر دوی این روش‌ها، باارزش و زیباست. از روش های دیگر میناکاری فلزات، مینای برجسته، مینای مرصع، مینای روحی، مینای پنجره‌ای و مینای شکری است. این روش ها کمتر از دو روش ذکر شده، مرسوم هستند.
برای مطالعه بیشتر درباره هدایای تبلیغاتی مقاله راهنمای خرید هدیه را از دست ندهید.
روش ساخت و آماده سازی ظروف مینا
در مینا کاری از ورقه طلا، نقره و مس استفاده می‌شود. ورقه طلا به دلیل قابلیت چکش خواری بیشتر و اکسید نشدن در دمای ذوب مینا، از دیگر فلزات بهتر است. به دلیل قیمت بالای طلا و نقره، امروزه بیشتر از ورق مس برای میناکاری استفاده می‌شود. از مزایای فلز مس این است که قابلیت جذب لعاب بالاتری را نسبت به سایر فلزات دارد. مس بکار رفته در این هنر باید ۹۹ درصد و ضخیم باشد. استفاده از ورقه‌های مس بی کیفیت باعث می‌شود که در هنگام حرارت دادن ناخالصی هایی روی سطح کار نمایان شود.
ابزارهای لازم برای میناکاری
- ورق مس، طلا یا نقره
- کاغذ کپی
- چکش برای به وجود آوردن برآمدگی و فرو
- رفتگی در فلز
- سندان
- گیره
- اره کمانی و اره فلز بر
- قیچی فلز بر
- قلم
- انواع رنگ (گیاهی، معدنی یا فلزی)
- کوره
ساخت زیر ساخت
اولین مرحله برای ساخت یک محصول مینا، تهیه زیر ساخت آن است. زیر ساخت به دو روش خم کاری و چکش کاری تهیه می‌شود. در روش خم کاری، ساخت اشیاء یک تکه، مانند بشقاب میناکاری به وسیله ماشین خم کاری انجام می‌شود. اگر شیء مورد نظر از چند قسمت تهیه شده باشد مانند شکلات خوری یا میوه خوری لحیم کاری می‌کنند. بعد از لحیم کاری با پودر تنکار و یا بوراکس درز ها را می‌پوشانند.
در روش چکش کاری ابتدا صفحه‌ای مدور از ورق فلز را می‌برند.
سپس نوک پرگار را در مرکز دایره قرار داده و برای تعیین کف شیء مورد نظر، دایره‌ای کوچکتر رسم می‌کنند. بعد با چکش زدن و ضربات متوالی دیواره ظرف را مشخص می‌کنند. با ضربات بیشتر شکل ظرف نیمکره می‌شود و عمل چکش زنی تا زمان آماده شدن شیء ادامه پیدا می‌کند. بعد از آماده شدن زیر ساخت، سطح ظرف را چرخ کاری می‌کنند. چرخ کاری برای صیقلی شدن و بر طرف کردن زوایدی است که بر اثر چکش کاری و لحیم به وجود آمده است. برای صاف و صیقلی کردن لبه های ظرف، پایه های گلدان و شمعدان ها، سوهان کاری انجام می‌شود. در آخر برای از بین بردن رسوبات و تراشه های باقی مانده سنباده می‌زنند.
سطح فلز برای لعاب کاری باید کاملا تمیز باشد، هر گونه آلودگی در سطح لعاب بریدگی ایجاد می‌کند.
لعاب کاری
لعاب کاری به دو روش انجام می‌شود. در روش اسپری با پیستوله، لعاب به وسیله پیستوله روی زیر ساخت پاشیده می‌شود. این کار در اتاقک اسپری انجام می‌شود، این اتاقک باید سیستم تهویه مناسب داشته باشد. در این روش مقداری لعاب هدر می‌رود.
در روش دستی یا غرقاب، لعاب را روی شیء مورد نظر می‌ریزند تا تمام سطح آن پوشانده شود. در این روش لعاب هدر نمی‌رود و از نظر اقتصادی و بهداشتی مناسب تر است.
پخت لعاب
پس از خشک شدن و بر طرف کردن آلودگی ها از روی لعاب، پخت آغاز می‌شود. حرارت کوره حدود ۷۰۰ درجه سانتی گراد است و فرآیند پخت ۲ تا ۳ دقیقه طول می‌کشد. بعد از پخت، شیء مورد نظر را دوباره با یک لعاب مرغوب می‌پوشانند و دو مرتبه در کوره قرار می‌دهند. حرارت کوره در پخت دوم کمتر است. بعد از پخت کامل لعاب آن را از کوره خارج می‌کنند تا به تدریج سرد شود. فلزی که ۲ بار لعاب داده شده و ۲ بار پخته شده است برای هر طرح و نقشی مناسب است.
نقاشی
هنرمند میناکار ابتدا طرح مورد نظر خود را روی کاغذ می‌آورد و سپس آن را بر روی لعاب منتقل می‌کند.
نقاشی با قلم گیری آغاز می‌شود. استاد میناکار ابتدا خطوط اصلی طرح را قلم گیری کرده و سپس قسمت های مختلف را رنگ می‌کند. سپس لعاب برای سومین بار در کوره قرار داده می‌شود. در این مرحله حرارت از پخت اول و دوم کمتر و در حدود ۴۰۰ درجه سانتی گراد است. هنگام نقاشی بر مینا، اگر رنگ زیاد باشد، شره کرده و باعث خرابی کار هنگام حرارت دادن می‌شود.
رنگ در میناکاری
در رنگ های مینایی سفید وجود ندارد. برای استفاده از این رنگ، هنرمند با مهارت از سفیدی زمینه استفاده می‌کند. برای رنگ طلایی در این مرحله از آب طلا استفاده می‌شود. در میناکاری برای تهیه رنگ زرد اکسید کروم، سرب، اکسید قلع و براده آهن را ترکیب می‌کنند. رنگ سیاه از سرب، اکسید آهن، اکسید کبالت و دی اکسید منگنز تهیه می‌شود. برای تهیه رنگ بنفش از خرده شیشه، نشادر و محلول طلا استفاده می‌شود. از ترکیب براده مس، سنگ چخماق و کرومات سرب رنگ سبز تولید می‌شود. رنگ آبی ازترکیب سنگ چخماق، اکسید کبالت و اکسید روی تهیه می‌شود. رنگ قهوه‌ای در میناکاری از ترکیب اکسید آهن، اکسید کروم سبز و اکسید روی تولید می‌شود.
روش نگه داری آثار میناکاری
آثار مینا کاری با یک لعاب شفاف پوشیده می‌شوند به همین دلیل در صورت شستشو با آب گرم و اسفنج آسیب نمی‌بینند. باید از ضربه زدن یا کشیدن اشیاء نوک تیز و برنده بر روی آنها خودداری شود. حرارت زیاد نیز گاهی باعث سوزاندن رنگ های مینا می‌شود.
مرمت مینا
اگر اثر میناکاری آسیب ببیند و نیاز به ترمیم داشته باشد، از رنگ های روغنی استفاده می‌کنیم. برای ترمیم میناهای نیمه شفاف از محلول سلولوئید و استات آمیل استفاده می‌شود.
کاربرد میناکاری
از هنر فاخر میناکاری در ساختن جعبه جواهرات، تابلو های نفیس، ساعت، گلدان و زیورآلات استفاده می‌شود. میناکاری در ساخت در، پنجره، ضریح و کتیبه ها در مکان‌های مذهبی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.
آثار میناکاری با کیفیت را چگونه بشناسیم
اثر میناکاری باید درخشش، جلا، شفافیت و تلالو داشته باشد. از خریدن آثاری که لبه‌های تیز و برنده و زواید اضافی دارند، خودداری کنید.
توجه کنید که زیرساخت، فلزی مرغوب و خالص باشد. در آثاری که زیرساخت آنها بیشتر از یک تکه است، دقت کنید که قسمت های لحیم شده مشخص نباشند. ضخامت رنگ بکار رفته در نقاشی و تزیینات در همه سطح کار باید یکنواخت باشد.
سطح لعاب نباید حباب، زبری، برجستگی، ترک و رنگ پریدگی داشته باشد. بهتر است آثار میناکاری که امضا هنرمند دارند، را خریداری کنید. اگر مس استفاده شده در زیرساخت، وزن کمی نسبت به اندازه ظرف داشته باشد، قیمت آن کمتر است. زبری روی سطح کار نشان دهنده این است که لعاب بیش از حد در کوره مانده یا حرارت کوره بالا بوده و سوخته است. رنگ ها در یک اثر با کیفیت نباید با هم تداخل داشته باشند.
مزایای خرید محصولات میناکاری
همه ما میناکاری را به عنوان یک هنر اصیل ایرانی می شناسیم؛ صنایع دستی میناکاری یکی از پرطرفدارترین صنایع دستی ایران به شمار می رود و خرید میناکاری به عنوان سوغات، انواع هدیه اعم از هدیه یادبود، هدیه سازمانی و… علاوه بر کمک به چرخه تولید صنایع دستی، کاری لذت بخش محسوب می شود. ولی چرا همواره هنگام خرید هدیه سازمانی یا تبلیغاتی، یکی از پیشنهادهایی که می شود، صنایع دستی میناکاری است؟
به طور کلی خرید هدیه صنایع دستی از جمله میناکاری، مزایای بسیاری دارد که نه تنها شامل سازمان شما می شود بلکه به این کسب و کار هم جان تازه ای می دهد.
به عبارت دیگر، خرید محصولات میناکاری سبب می شود که این صنعت دستی بتواند بهتر از گذشته اعتلا یابد و هنرمندان این رشته نه تنها با مشکلات ناشی از کمبود میزان تقاضای بازار مواجه نشوند، بلکه بتوانند این صنعت را رونق بخشند و اصول ساخت مینا کاری را به شاگردان خود بیاموزند.
از سوی دیگر استفاده از صنایع دستی به عنوان هدایای تبلیغاتی یا هدایای مناسبتی و سازمانی، نه تنها به اعتبار و پرستیژ کسب و کار شما اضافه می کند، بلکه معرف اصالت و فرهنگ برند شما نیز خواهد بود خصوصاً اگر شرکا یا میهمانان خارجی داشته باشید خرید میناکاری بیشتر توصیه می شود.
اساتید معروف میناکاری
اساتید و هنرمندان بسیاری در ایران به هنر میناکاری مشغول بوده‌اند. یکی از این اساتید، میرزا شکرالله صنیع زاده از بزرگ‌ترین میناکاران و نوه نقاش مشهور معاصر، عبدالحسین صنیع همایون بودند. نگارستان صنیع زاده در اصفهان که میعادگاه هنرمندان و هنر شناسان است، فروشگاه و نمایشگاه دایمی ایشان است. این هنرمند شهیر آثار ارزشمند و ماندگار زیادی از خود به یادگار کذاشته است، تعدادی از آنها عبارتند از:
جعبه قرآن که در موزه آستان قدس رضوی نگه داری می‌شود.
تصویری از کودکی حضرت عیسی در آغوش حضرت مریم است که از منحصر به فرد ترین آثار میناکاری جهان است.
تصویر حضرت علی (ع)
آثار ارزشمندی مانند درب ها، پنجره ها، ضریح و کتیبه های حرم امامان شیعه در شهرهای مختلف
تابلوی مطلای میناکاری شده در موزه جواهرات ملی بانک مرکزی
دو عدد آینه میناکاری تذهیب شده در موزه نیاوران
از دیگر استادان میناکاری، غلامعلی فیض اللهی هستند که آثار بسیاری از ایشان در نمایشگاه های مختلف وجود دارد. ایشان این هنر را ابتدا از پدرشان، و سپس از مرحوم صنیع زاده آموختند.
استاد ابراهیم زرقونی، نخستین کسی بود که هنر میناکاری را به بدنه گلدان ها اضافه کرد. یکی از برجسته ترین آثار ایشان، تابلوی بزرگ مینای “چالدران” است. ابعاد این تابلو بیشتر از یک متر است و دیدار شاه اسماعیل صفوی را با سلطان سلیم عثمانی نشان می‌دهد.
از اساتید دیگر این هنر میتوان به حسین هنر دولت، مهدی غفاریان، برادران نعمت اللهی، محمد علی فرشیدفر اشاره کرد. از اساتید زن معاصر میناکاری خانم مینا جوهری هستند که آثار تلفیقی ارزشمندی را خلق کردهاند.
سوالات متداول میناکاری
نکته جالب در مورد مینا کاری این است که به دلیل لعاب شفافی که در انتهای مراحل پرداخت روی محصول را می پوشاند، شست و شوی آن با آب گرم و اسفنج آسیبی به آن نمیزند.
تلالو و شفافیت یکی از المانهای مهم در تعیین کیفیت محصولات میناکاری است. نکته مهم دیگر این است که لبهها نبایستی تیز و برنده باشند. لبههایی صاف و بدون زائده نشان دهنده یکی از ویژگیهای محصولات مینا کاری مرغوب است.
سطح لعابی محصول نباید دارای ترک، حباب، و یا رنگ پریدگی باشد.
بهتر است از محصولاتی که امضای هنرمند را دارند خرید کنیم تا نسبت به تضمین کیفیت آن مطمئن باشیم. روی سطح محصول نیز باید صاف و صیقلی باشد؛ در غیر اینصورت نشانگر این است که لعاب بیش از حد در کوره مانده یا حرارت کوره بالا بوده و در نتیجه لعاب آن دچار سوختگی شده است.
لوکس بودن کلمهای است که پشت آن مفاهیمی از جمله زمان، اصالت، خاص بودن و تخصص نهفته است. مانند میناکاری حاصل زحمات و تخصص استادکارهایی با تجربه است که سالیان سال زمان صرف کردهاند تا به این سطح از تبحر و دقت برسند، بی شک ارزشی دارد که به سختی معادل مادی آن را نمیتوان تعیین کرد. از طرفی هنر ایرانی میناکاری، عقبهای چند هزار ساله دارد و از دوران هخامنشیان سینه به سینه به هنرمندان معاصر رسیده است. حالا بهتر میتوان درک کرد که وقتی از اصالت و ریشه داشتن در مینا کاری سخن میگوییم، یعنی چه؟ وقتی تمام اینها در پس یک هدیه بیاید، آیا این هدیه خاص و لوکس و با ارزش نیست؟
نکات مهم درباره میناکاری
مهم‌ترین نکات در خصوص هنر میناکاری عبارت‌اند از:
- میناکاری هنر استفاده از رنگ و حرارت روی فلزاتی همچون طلا، نقره و مس است.
- امروزه مرکز اصلی هنر میناکاری در ایران، شهر اصفهان است.
- دو روش اصلی در هنر میناکاری خانه‌بندی و نقاشی است. امروزه شیوه نقاشی بیشتر انجام می‌شود.
- در نگهداری ظروف میناکاری باید نکات مهمی را در ذهن داشت. از جمله مهم‌ترین آنها میتوان به مراقبت در مقابل ضربه و اشیا تیز و برنده و همین‌طور حرارت بالا اشاره کرد.
- میناکاری‌های با کیفیت رنگ‌های درخشان و شفافی دارند. در موارد باکیفیت تداخل رنگی، گوشه‌های سوخته وکج، همین‌طور سطح زبر قابل مشاهده نیست.
- از این هنر اصیل ایرانی در ساخت گلدان، بشقاب، جاقلمی، تابلو و … استفاده می‌شود که از بهترین گزینه‌ها برای هدایای مدیریت و تبلیغاتی است.
مقالات مرتبط
